پنجاب دے پنج دریا

پنجاب یعنی پنجاں دریاواں دی دھرتی اپنی خوش حالی اتے خوبصورتی کرکے مڈھ قدیم توں یاتریاں، وپاریاں، اتہاسکاراں، جغرافیہ داناں، حملہ آوراں اتے دھاڑویاں لئی کھچّ دا کارن رہی اے۔ ایہناں چوں کئیاں نے اپنے اپنے نظرئیے توں اپنی اپنی بولی وچ اس دھرتی،اتھوں دے لوکاں اتے دریاواں دی خوبصورتی نوں بیان کیتا اے۔

اہنا لوکاں چوں سبھ توں پہلاں آریئن پھر پارسی، یونانی، باختری، سیتھیئن، منگول آئے۔ اس توں بعد غزنی توں محمود پھر افغان قبیلے جویں کہ غوری، تغلق، سور اتے لودھی۔ اہناں سمیاں وچ (1395ء) تیمور وی آیا تے پھر بابر نے آ کے مغل راج قائم کیتا۔

آریئن لوکاں نے اس دھرتی نوں سپت سندھو یعنی کہ ستّ دریاواں دی دھرتی آکھیا اے۔ جس وچ سندھ دریا اتے سرسوتی ( جو سکّ چکا اے ) شامل سن۔ یونانی اتہاسکاراں نے اس نوں پینٹاپوٹامیا ( پنج دریا) کیہا اے۔ اجوکا نام فارسی دے دو لفظاں نوں جوڑ کے بنیاں اے پنج اتے آب ( پنج پانی )۔ سندھ دریا نوں حد تے ہون کرکے شاید اس ناں وچ شامل نہیں کیتا۔

پنجاب دے پنج دریاواں دے ناں مغرب توں مشرق ول اس طرحاں ہن:-جیہلم،جھناں(چناب)،راوی،بیاس اتے ستلج۔ایہہ دریا مکھ روپ چ' شمال-مشرق ولوں دکھن-لہندے ول نوں وگدے ہن۔ پہلاں جیہلم تے جھناں رلدے ہن پھر اس وچ راوی رلدا اے (اس میل توں بعد اس دا ناں جھناں ہی رہندا اے)۔ دوجے پاسے بیاس اتے ستلج اکٹھے ہوکے ستلج ناں تھلے وگدے ہن۔اس توں بعد جھناں تے ستلج ملکے اک ہو جاندے ہن۔ اس نوں پنجند (پنج ندیاں) کہندے ہن کیونکہ اس وچ پنجاں دریاواں دا پانی اے۔ پنجند اگے جا کے سندھ وچ رل جاندا اے اتے سندھ دریا پاکستان دے دکھن وچ سمندر چ  جا ڈگدا اے۔پنجاں دریاواں دی تھوڑھی تھوڑھی جانکاری ہیٹھاں دتی گئی اے۔

جیہلم

اس دا پرانے نام ہداسپیس، سنسکرت نام وداستا اے۔ جیہلم نوں ویات، بیبوت، بیتسٹا، بداسپیس، ڈینڈان، گاماد اتے بیبات وغیرہ     ناواں نال وی جانیاں جاندا اے۔ اس دا سروت جس نوں لدور کہندے ہن، کشمیر گھاٹی دی اتر-پوربی حد نیڑے دیاں پہاڑیاں وچ اے۔ اس وچ برینگ،سندرن،وشن اتے ہور چھوٹیاں چھوٹیاں ندیاں (جنھاں دا سروت پیر پنجال دیاں پہاڑیاں وچ اے) وی رلدیاں ہن۔ایہہ دریا برفانی، چٹانی پہاڑیاں اتے کئی جھیلاں وچوں لنگھدا ہویا لگبھگ 375 کلومیٹر دا سفر تہہ کرکے پنجاب دے میدانی علاقے وچ داخل ہندا اے۔پھر ایہہ کل لگبھگ 750 کلومیٹر دا سفر کر کے ترمو دے تھاں   تے دریا جھناں (چناب) وچ رل جاندا اے۔اس توں اگے ناں جھناں ہو جاندا اے۔

سندھ اتے جیہلم وچلے علاقے نوں سندھ ساگر دوآب کہندے ہن۔اس دے مکھ شہر ہریپر،حسن ابدال، تکسلا، راولپنڈی، جیہلم اتے میانوالی ہن۔ سکندر اتے پورس دی لڑائی جیہلم دے کنڈھیاں تے ہی ہوئی سی۔

(جھناں  (چناب 

اس دا پرانے نام ایسائینس اتے سنسکرت ناں چندرحصہ اے۔اس دریا نوں سندابلیس، جندابالا، شنترو، چین-آبن آدی نانواں نال وی جانیا جاندا اے۔ اس دا سروت وی کشمیر وچ ہمالیا دیاں پہاڑیاں وچ ہی اے۔اس نوں چندرا نامی جھیل وچوں نکلدا منیاں جاندا اے اس لئی اس نوں اتلے حصہ وچ چندرا کہندے ہن۔ ایہہ دریا رتانکا پاس وچوں دی وگدا ہویا اگے ودھدا اے تاں اس وچ سورج حصہ ناں دی ندی رلدی اے پھر اس دا ناں چناب ہو جاندا اے۔ اس توں اگے کشتوار تک 200 کلومیٹر آرام نال وگدا اے جتھے اس وچ سنود ناں دی اک وڈی ندی ملکے اس نوں ہور وڈا کردی اے۔ جموں توں تھوڑا اپر اخنور کولوں لنگھ کے جھناں سیالکوٹ دے علاقے وچ پنجاب دے میداناں وچ اتردا اے۔ پھر جھنگ دے علاقے وچوں وگ کے ترمو وکھے جیہلم اس اس وچ ملدا اے۔ فضل شاہ اتے احمدپور نیڑے راوی اس وچ آ ملدا اے۔ پھر جھناں ملتان توں 7-8 کلومیٹر دے فاصلے توں لنگھدا ہویا سیہنی بکری دے تھاں   تے ستلج (جس وچ بیاس دا وی پانی اے) نال مل جاندا کے پنجناد بن جاندا اے۔ پنجناد سندھ وچ رل کے ساگر وچ جا ملدا اے۔ جھناں پنجاب دا سبھ توں تیز وگن والا دریا اے۔

جیہلم اتے جھناں وچلے علاقے نوں جھجّ جاں چجّ دواب کہندے ہن۔اس دے مکھ شہر گزرات،بھیرا،شاہ پور اتے ساہیوال ہن۔

ستلج اتے جمنا وچلے علاقے نوں سیس-ستلج دواب جاں مالوا کہندے ہن۔ اس دے مکھ شہر شملہ، انندپور صاحب، روپڑ، لدھیانا، پٹیالہ، سنگرور، بٹھنڈہ، فروزپور آدی ہن۔

راوی

اس دا پرانے ناں یاروتس اے اتے سنسکرت ناں اراوتی اے۔ اس نوں ایدرس، ہائیڈرافوادس، ریڈ وغیرہ نانواں نال وی جانیاں گیا اے۔ اس دی شروعات کلو کول روہتانگ پاس دے پچھم وچ بنگل ناں دیاں پہاڑیاں چوں ہندی اے۔ اتھوں پچھم ول وگدا اے اتے اس وچ سبکیروتر ناں دی ندی (جو دل تالاب اتے غوری تالاب وچوں نکلدی اے) ملدی اے۔ اس علاقے وچ اس نوں رائنا کہندے ہن۔پھر ایہہ دریا چمبے کولوں لنگھ کے الانس تک جاندا اے جتھے اس وچ لیانگ ناں دی ندی ملدی اے۔ اتھوں اس دا ناں راوی ہو جاندا اے۔اس توں اگے ترمو گھاٹ تے توی ناں دی ندی (جو جموں ولوں آؤندی اے) راوی وچ ملدی اے۔ اس توں اگے مادھوپر، کٹھوآ نیڑے میدان وچ اتردا اے۔ پھر کرتارپور، ڈیرہ بابا نانک، لاہور کولوں دی لنگھدا ہویا احمدپور نیڑے کل لگبھگ 100 کلومیٹر دا پندھ کرکے جھناں وچ مل جاندا اے۔

اس دریا دا پانی باقیاں دے مقابلے لال رنگ دا اے۔ جھناں وچ ملن توں بعد کافی دور تک وکھرا دسدا رہندا اے۔ اس وچ مقابلتاً چکڑ وی زیادہ اے۔ جھناں اتے راوی وچلے علاقے نوں رچنا دواب کہندے ہن۔ ایہہ علاقہ جھنگ تے سیالاں کرکے وی مشہور اے۔ اس دے مکھ شہر سیالکوٹ، گجراں والہ، ایمن آباد شیخوپورا،ننکانا صاحب اتے جھنگ وغیرہ ہن۔

بیاس

اس دا پرانے ناں ہیفاسس اے اتے سنسکرت ناں ویاسا اے۔ اس نوں بہاسس، ہپاسس، وپاسا،بیاند اتے بیاہ وغیرہ ہور وی کئی رلدے ملدے نانواں نال جانیاں جاندا اے۔ اس دا سروت لاحول وچ رتانکھا پاس دیاں دکھنی ڈھلاناں توں بندا اے۔ اتھوں چل کے لگبھگ 60 کلومیٹر دکھن ول نوں بہت تیزی نال وگدا اے۔ پھر منڈی، ندون، سنگول، کانگڑا وچوں لنگھ کے پٹھان کوٹ کول آ کے میدان وچ اتردا اے۔ اتے اگے جا کے ہری کے پتن تے ستلج وچ مل جاندا اے۔ اتھوں تک اس دا کل پندھ لگبھگ 840 کلومیٹر اے۔

راوی اتے بیاس دے وچلے علاقے نوں باری دواب اتے ماجھے دے ناں نال جانیاں جاندا اے تے لوکاں نوں مجھیل کیہا جاندا اے۔ اس علاقے دے مکھ شہر کانگڑا، گرداس پور، بٹالا، امرتسر، ترنتارن، گوئندوال، لاہور، قصور، ہڑپا، ملتان آدی ہن۔

ستلج

اس دا پرانے ناں ہیسدرسّ اتے سنسکرت ناں ستردرا اے۔ اس نوں اہنا نانواں نال وی جانیا جاندا اے:- سرینجس، زردرس، زاپادپس، سدرسّ، کیسیدرس، ہپانس، ستودا، ستادرو آدی۔ ستلج کیلاش پربت (مانسروور جھیل دے مشرق والے پاسے) دیاں ڈھلاناں توں شروع ہندا اے۔ اس دا سروت دریا سندھ، برہمپتر اتے تبت دے دریا شانپو دے نیڑے ہی اے۔ اتھوں چلکے گوج تے خواب کولوں لنگھ کے لیہ پہنچدا اے۔ اتھے سپتی ناں دی ندی اس وچ رلدی اے۔ شروع وچ اس دا کافی سفر چین وچ اے۔ بہت لمبا سفر تہہ کر کے ستلج شوالک دیاں پہاڑیاں دے چکر لاؤندا، کدے ہولی کدے تیز چلدا روپڑ کول آ کے میدان وچ اتردا اے۔ اس توں پچھے بلاسپر اتے بھاکھڑے وچالے اس دے پانی نوں بھاکھڑا ڈیم نال روک کے بجلی پیدا کیتی جاندی اے۔ اس جھیل نوں گوبندساگر دا ناں دتا گیا اے۔ روپڑ توں لدھیانہ کول دی ہوکے اگے چل کے ستلج وچ بیاس مل جاندا اے۔ پنجناد وچ ملن تک اس دا ناں ستلج ہی رہندا اے۔

بیاس اتے ستلج وچلے علاقے نوں جالندھر دواب جاں بسط دوآب کہندے ہن۔ اس دے مکھ شہر ہشیارپور، جالندھر، کپورتھلہ، پھلور اتے سلطان پور وغیرہ ہن۔

پنجاب دی وڈیائی ساڈے ساہت وچ تھاں تھاں لکھی ہوئی اے۔

 گیانی گرمکھ سنگھ مسافر پنجاب بارے لکھدے ہن:-

ماجھا،مالوا،مین-دواب لما

سندر دھرت دسّ آؤندی بار دی اے

ستلج،بیاس،راوی تے جھناں سوہنے

ہندی صفت نہ جہلموں پار دی اے۔

پرو پورن سنگھ لکھدے ہن:-

پنجاب وچ ستگراں دی نگاہ وچوں

جیون-بجلیاں دے اسگاہ دریا وگ اٹھے

ستلج تے بیاس تے راوی تے جھناں تے جیہلم تے اٹک سبھ بل اٹھے۔