واہگے والی لکیر

واہگے والی لکیر/

ونڈ نے دھرم وی بدل دتے

ڈاکٹر[ س[س[ چھینا

بھارت وچوں ڈیلیگیشن نوں لاہور شہر وچ 135 اتے 136 یونین کونسلاں ولوں سدیا گیا سی۔ ہوٹل توں ساڈے نال پتن ادارے دا اک آدمی عظمت اللہ خٹک ساڈے نال جا رہا سی، اوہ دس رہا سی کہ اس سڑک نوں فروزپور روڈ کہندے ہن اتے فروزپور اتھوں صرف 70 کلومیٹر اتے قصور توں شاید 20 کلومیٹر ہی ہے۔ میں سڑک دے دوواں پاسیاں دیاں دوکاناں دا امرتسر دیاں دوکاناں نال مقابلہ کر رہا ساں، دوکاناں دے نال تردے پھردے لوکاں دے صرف چہرے ہی نہیں پہراوا وی امرتسر دے لوکاں نال ملدا سی۔ اوہ دس رہا سی کہ اوہناں سمیاں وچ عامَ ہی لوک سویرے فروزپور جا کے لاہور آ جاندے سن اتے لاہور فروزپور وچ آواجائی وی اس طرحاں ہی عامَ سی جویں امرتسر لاہور دی سی۔ اس وقت فروزپور نوں جان لئی امرتسر دے لوک وی پہلاں قصور جاندے سن۔ اس طرحاں ہی جموں جان لئی پہلاں سیالکوٹ جانا پیندا سی اتے سیالکوٹ توں جموں شاید 40 کو کلومیٹر سی۔ اس طرحاں ہی شرینگر جان لئی پہلاں راولپنڈی جانا پیندا سی۔ اس ونڈ نے ایہہ سبھ کجھ بدل دتا ہے۔ اس دیاں گلاں بڑیاں دلچسپ سن پر ساہمنے 135 یونین کونسل لکھیا ہویا سی اتے بینر لگے ہوئے سن جناں تے لکھیا سی ''بھارت توں آئے مہماناں دا سواگت ہے'' اسیں جد بسّ توں ہیٹھاں اترے تاں سانوں گلاب دے پھلاں دے ہاراں نل لدّ دتا گیا۔ نہ۔۔م دے دفتر وچ کافی لوک جماں سن۔ اوہ لوک اپنے بھاشن اردو وچ دین دی کوشش تاں کردے سن پر اوہناں کولوں بدوبدی پنجابی بولی جادی سی۔ ڈیلیگیشن وچ گئے ۔۔آدا لوکاں نوں نہ اردو اتے نہ ہی پنجابی ہی سمجھ آؤندی سی کیوں جو بھارت دے وکھ-وکھ پرانتاں توں گئے اناں لوکاں لئی ایہہ بولی نویں سی۔ بھاشناں دا مکھ وشا ایہہ بولی نویں سی۔ بھاشناں دا مکھ وشا ایہو سی کہ دوواں دیشاں وچ وپار، ودیا اتے آواجائی ودھنی چاہیدی ہے اتے ایہہ دوواں دیشاں دے ہتّ وچ ہے۔اس توں بعد ڈیلیگیشن یونین کونسل 136 دے دفتر ول جا رہا سی۔ ایہہ رستہ لاہور وچ اک وگدے رجواہ دے نال نال چلدا سی۔ ایہہ رستہ انا کھلھا نہیں سی اتے بار بار ٹریفک رک جاندی سی۔ بہت سارے دودھیاں نے اپنے موٹرسائکل اتے جیپاں دے مگر دودھ دے ڈرم رکھے ہوئے سن۔ اوہناں دا پہراوا بالکل امرتسر دو لوکاں دے پہراوے نال ملدا سی، بڑا سدھارن، چٹیاں چادراں، قمیضاں اتے پگڑیاں۔ جد اسیں یونین کونسل 136 دے دفتر وچ پہنچے تاں کافی لوک اتھے ساڈا انتظار کر رہے سن۔ کجھ دیر بھاشن ہوئے اتے اس توں بعد اسیں چاہ پی رہے ساں تاں میں دور کھڑوتے اک بڑے ہی سدھارن پہراوے والے بزرگ ویکتی اتے اس دے نال اک عورت نوں کھڑے ویکھیا۔ اس بزرگ نے چٹی پگڑی بنی ہوئی سی۔ اوہ میرے کول آ گیا اتے پچھن لگا ''سردار جی کی حالَ ہے؟ کتھوں آئے ہو؟ میرے دسن توں بعد کہن لگا، میں تہاڈے نال اک گلّ کرنی ہے اتے میں اس نال تھوڑا جیہا پرلی طرف ہو گیا۔ ساڈے مگر ہی اوہ عورت وی ساڈے کول آ کے کھڑی ہو گئی، اس نے دسیا کہ اوہ اسدی بھین ہے۔ پھرؤہ کہن لگا ''سردار جی فروزپور ضلعے وچ کدی گئے ہو؟''''ہاں ہاں کئی وار گئے ہاں'' میں اسنوں دسیا۔ساڈا پنڈ فروزپور ضلعے وچ سی، اتھے اک بوٹے نال پنڈ ہے، ریل دا سٹیشن ہے''، اوہ دس رہا سی، ''ہاں اس دے نزدیک ساڈا پنڈ سی، میرا بھرا اتھے رہِ گیا سی اتے اوہ ادھر ہی وس گیا ہے، اصل وچ ونڈ دے سمیں اوہ گواچ گیا سی''۔ اس توں بعد اس دا گلا بھر گیا اتے اسدے اتھرو نکل آئے، میں اس دا حالت ویکھ کے عجیب ستھتی وچ ساں۔ کی تسیں اس نوں کدی دوبارا ملے ہو؟'' میں پچھیا۔''اسیں تاں سمجھدے ساں کہ اوہ ماریا گیا ہووےگا، پر بڑے چر بعد اسدا پتہ لگا اسیں تاں ہن کئی وار اس نوں ملن وی گئے ہاں۔ اسنے مذہب بدل لیا سی'' اسدی بھین نے جواب دتا۔ دوسری ڈیلیگیشن دے میمبر مینوں آوازاں مار رہے سن۔میں اس بزرگ دے وگدے ہوئے اتھروآں ولّ ویکھ رہا ساں جد میں اوہناں کولوں بس ول نوں آؤن لگا تا اسدی بھین کہن لگی ''تہاڈی پگڑی کر کے میں تہانوں پہچان لیا ہے۔ تسیں تاں میرے ویر ورگے لگدے ہو'' اوہناں دوواں بھین، بھرا نے مینوں جپھی پا لئی ''ٹھیک ہے جاؤ، تہانوں آوازاں مار رہے نے، خدا کرے سکھ ساند رہے اتے اسے طرحاں ہی ملدے رہیئے''۔اسیں بس وچ ہوٹل ول چل پئے۔ بس وچ وی میرا دھیان اوہناں بھیناں بھراواں دی طرف سی پھر مینوں میرے اک رشتے دار دی دسی ہوئی گل یاد آ رہی سی جسنے دسیا سی کہ اک وار جدوں اوہ ویزا لے کے شیخوپورے گیا سی تاں جس گھر وچ میں گیا، اتھے اک لڑکا میرے کول آیا اتے کہن لگا، ''ماما جی ست شری اکال'' میں اسدے ماما جی اتے ست شری اکال کہن توں حیران ساں تاں اوہ کہن لگا، ''تہانوں ساہمنے گھر میری اماں بلا رہی ہے'' میں اوہناں گھر والیاں توں پچھ کے اوہناں دے گھر گیا۔ اس عورت نے وی مینوں بڑے ستکار نال بیٹھن لئی کیہا اتے لڑکی نوں لسی لین لئی بھیجیا۔اوہ دسن لگی ''جد رولے پئے سن تاں میرا ایہہ خاوند مینوں چک کے سدھا اتھے لے آیا سی۔ اس وقت میری سدھّ بدھ وی گواچ چکی سی۔ مینوں کجھ سمجھ نہیں سی آ رہا کہ ایہہ کی بپتا پے گئی ہے۔ ساڈے پنڈ وچ تاں سکھ، ہندو، مسلمان بڑے پیار محبت نال رہِ رہے سن، کی ہویا ایہہ تاں میری اس ویلے دی سمجھ توں وی باہر سی۔ پر اس نے مینوں پورا ستکار دتا اتے کوئی مہینہ بعد میرے نال نکاح کرا لیا۔ مینوں اپنے ماں باپ، بھین-بھرا، سبھ یاد آؤندے سن پر میں اک قیدی والی زندگی بتا رہی سی۔ میں بے بس ساں۔ نکاح توں بعد میں انا دی پتنی بن گئی۔ اس وقت بھاویں دنیاں دے سبھ سکھ آرام میرے کول ہن پر اجے وی مینوں ماں، باپ، بھین، پرا دی یاد شاید ہی کوئی دن ہووے جدوں نہ آؤندی ہووے۔ ہن جدوں کہ میں اس پریوار اتے رشتے داراں وچ رچ مچ گئی ہاں بھیناں بھراواں نوں ملن دی خواہش اس طرحاں ہی ہے۔ بڑی کھوج توں بعد پتہ لگا ہے کہ ساڈا پریوار گورداس پور ضلعے دے اک پنڈ وچ وس گئے سن۔ اس نے اوہناں دے ناں اتے پتے دسے اتے اناں ہی کیہا کہ میرے باپ اتے پریوار نوں صرف انا ہی سنیہا پہنچا دینا کہ میں ٹھیک ٹھاک ہاں۔ اوہناں نوں میرے وچھوڑے دا کنا دکھ ہویا ہووےگا ایہہ تاں صرف میں ہی محسوس کر سکدی ہاں اتے اج صدیاں بعد میں کسے سکھ بھرا نوں ویکھ رہی ہاں اتے اسے ناطے ہی ایہہ سنیہا دے رہی ہاں کہ میرے پریوار توں میرے بارے سارے فکر دور کراؤنا۔ تہاڈا بڑا احسان ہووےگا۔''میرے رشتے دار نے مینوں دسیا سی کہ میں اس عورت دا سنیہا اوہناں دے دسے پنڈ دین گیا، اسدے بھرا ملے وی اتے اسدے بھراواں نے ایہہ وی دسیا کہ اسدے ماں باپ دی موت صرف اس لڑکی دے وچھوڑے کارن ونڈ توں چھیتی بعد ہی ہو گئی سی۔ اوہناں دی ماں دیاں اکھاں صرف اس لئی بند ہوئیاں سن کہ اس دا رونا ہی نہیں سی مکدا اتے باپ تاں تقریباً سدھّ-بدھ ہی گوا چکا سی۔ایہہ تاں ہزاراں پریواراں نال بیتیا سی پر مینوں اپنے پنڈ والی جوگندر کور یاد آ رہی سی جس نوں تاں پدارتھک سکھ وی نہیں سن ملے، اس دی کہانی اس توں کنی وکھری سی۔ہن تاں جوگندر کور نوں اپنے پریوار دے جیاں دے ناں وی بھلن لگ پئے سن پر اوہ نہ تاں باپ نوں، نہ ماں نوں، نہ بھرا اتے نہ اپنی بھین نوں بھلی سی۔ بھیناں-بھراواں وچ اوہ سبھ توں وڈی سی۔ اسدا باپ جدوں وی شہر جاندا اوہناں لئی کوئی نہ کوئی نویں سوغات لے کے آؤندا سی۔ پر ونڈ دے سمیں اسدے باپ اتے بھرا دا قتل، اسدی بھین نوں اسدے ساہمنے گھوڑی تے بٹھا کے لے جان دا سین اتے اسدی چھوٹی بھین دیاں چیکاں اجے وی اس نوں سپنے وچ اس طرحاں ہی سندیاں ہن جس طرحاں اوہ گھٹنا کئی سال پہلاں بیتی سی۔ اس نوں تاں ہن ایہہ وی نہیں سی پتہ کہ اسدی ماں اتے بھین کتے جیوندیاں وی ہن کہ نہیں۔ اس دے ساہمنے ہنیرا ہی ہنیرا سی، اسنے تاں کئی دن کجھ وی نہیں سی کھادھا اتے اس نوں کئی دن پہرے دے ادھین اک ہی کمرے وچ بند رکھیا گیا سی۔کئی مہینیاں بعد اس نوں اک ویکتی کول ویچ دتا گیا سی جو کافی وڈی عمر دا سی اتے اسدی پتنی مر چکی سی پر اسدے دو لڑکے اتے اک لڑکی سی جو تقریباً اس دی عمر دی ہی سی۔ پر ہن اوہ مندر جان لگّ پئی سی اوہ بھجن وی گاؤنا جاندی سی۔ مندر جانا اس دا نت دا کم بن گیا سی۔ اوہ ہن مسلم ریتی رواج بھلدی جا رہی سی۔ جنا چر اوہ مندر رہندی اس نوں کجھ سانتی وی ملدی پر کوئی 6 سال اتھے رہن توں بعد اس آدمی نے اس نوں گھروں کڈھ دتا اتے ساڈے پنڈ دے بچتر سنگھ نے اس نوں اپنے گھر لے آندا۔ بچتر سنگھ دے پہلاں ہی کافی سیانے لڑکے، لڑکیاں اتے پتنی سی۔ اوہ اس عورت نوں بہت ماڑا سمجھدے سن۔ بچتر سنگھ نے ہن اس دا ناں جوگندر کر رکھ دتا۔ ہن ونڈ ہوئی نوں 8 سال ہو گئے سن اوہ اپنا پچھوکڑ بھلاؤن دی کوشش تاں کردی پر اوہ بیتیا سماں بھلدا نہیں سی۔ ہن اوہ گردوارے جان لگّ پئی۔ اس نے لنگر دی سیوا کرنی، صفائی کرنی، بھانڈے مانجنے، اسنے سکھی رہُ ریتاں سکھ لئیاں سن، پاٹھ کرنا سکھیا، گرپورب دے دناں وچ اوہ پربھات پھیریاں تے جانا اتے اس دن کجھ زیادہ ہی سئکھتے اٹھ کے اپنے پتی لئی چاہ بناؤنی۔ ہن اوہ ہر طرحاں دیاں سکھ دھارمک رسماں توں جانو ہو چکی سی پر اس دی اپنے پتی کول اک ہی بینتی سی کہ اوہ ہن اس نوں گھروں نہ کڈھے اتے اوہ ہن اتھے ہی رہے، اوہ کہندی ہندی سی، اوہ ہن تھکّ چکی ہے۔ اوہ اپنے گوانڈھ دے بچیاں نوں بہت پیار کردی سی، اوہناں دے منہ چمدی، اوہناں دے والاں وچ ہتھ پھیردی اتے وال ٹھیک کردی، گھروں کئی چی۔۔اں بچیاں نوں دندی۔ جد کدی میلے جاں شہر جاندی تاں کوئی نہ کوئی چیز بچیاں لئی لے آؤندی۔ پر پتہ نہیں کیوں، اوہناں بچیاں دیاں ماواں اس ولوں دتیاں چیزاں نوں واپس اس دے گھر موڑ دندے۔ ماواں اپنے بچیاں نوں تاکید کردیاں رہندیاں جوگندر کور کولوں کجھ نہ کھائیو، اوہ مسلمانی ہے، جدوں اس نوں بچیاں کولوں ہی ایہناں گلاں دا پتہ لگّ جاندا تاں اوہ اکھاں بند کر کے گھنٹیاں بدھی رات ہون تک لمی پئی رہندی۔ پر پھر وی اگلے دن اوہ دھارمک رسماں پوریاں کردی اتے کم وچ اس لئی رجھ جاندی تاں کہ اوہ اپنا بھوت کال سبھ بھل جاوے۔پر اچانک ہی ونڈ توں 8-9 سال بعد اسدی بزرگ ماں پاکستان توں لبھدی لبھدی اس کول پہنچ گئی، ہن اوہ اس نوں اپنے کول کھڑنا چاہندی سی۔ اوہ اسدی بھین نوں وی مل کے آئی سی، جو اس توں صرف 8-10 کلومیٹر دور اک ہندو پریوار وچ رہندی سی۔ اسدی ماں بھاویں بزرگ ہو چکی سی۔ خاوند اتے لڑکے دے قتل توں بعد اسنے پاکستان وچ وڈیاں مصیبتاں دا ساہمنا کیتا سی پر اس دی کنی ہمت سی۔ اوہ پاسپورٹ بنا کے انا بچیاں نوں لبھن اس عمر وچ آئی سی۔ پر ناں تاں ایہہ ہن جانا چاہندیاں سن نہ ایہہ سنبھوَ وی لگدا سی اتے نہ اوہناں دی ماں ادھر رہِ سکدی سی۔ اوہ تاں جائداد نوں چھڈّ کے وی اوہناں کول رہن لئی تیار سی پر ایہہ وی سنبھوَ نہیں سی لگدا۔ اسدا ویزا کجھ کو دناں دا سی اتے اس نوں واپس جانا پیندا سی۔ اسنے اپنا پتہ دتا اتے اس دوچتی وچ پھر آؤن دے خیال نال واپس چلی گئی۔ جدوں اناں نے اسدے پتے تے خط لکھے تاں پتہ لگا کہ اتھوں جان توں دو مہینے بعد ہی اسدی موت ہو گئی سی۔دو سال بعد بچتر سنگھ بیمار ہویا تے مر گیا، اسدے لڑکیاں، لڑکیاں، نونہاں جوائیاں نے رات توں پہلاں جوگندر کور نوں گھروں کڈھ دتا اتے اس نے گردوارے رہنا شروع کر دتا، اوہ پاگل ہو گئی سی ایہہ سبھ گلاں میرے دماغ وچ فلم وانگ گھم رہیاں سن۔جدوں بس دے ڈرائیور مسٹر نثار نے مینوں یاد کروایا سردار جی کی گل ہے، اترنا نہیں کتھے گواچ گئے ہو؟ بس ہوٹل دے ساہمنے کھڑی سی، میرے توں سوا باقی سبھ بس توں اتر چکے سن اتے ٹھیک ہی میں گاچیا ہویا ساں اوہناں ہزاراں بدنصیب پریواراں دی منووگیانک سوچ وچ، جسدا اوہناں نوں مرن تک ساہمنا کرنا پیا۔ واہگے والی لکیرونڈ نے دھرم وی بدل دتےڈاکٹر. س.س. چھینابھارت وچوں ڈیلیگیشن نوں لاہور شہر وچ 135 اتے 136 یونین کوسلاں ولنو سدیا گیا سی۔ ہوٹل توں ساڈے نال پتن سنستھا دا اک ویکتی اجتمت الھا کھٹک ساڈے نال جا رہا سی، اوہ دس رہا سی کہ اس سڑک نوں فروزپور روڈ کہندے ہن اتے فروزپور اتھوں صرف 70 کلومیٹر اتے قصور توں شاید 20 کلومیٹر ہی ہے۔ میں سڑک دے دوواں پاسیاں دیاں دوکاناں دا امرتسر دیاں دوکاناں نال مقابلہ کر رہا ساں، دوکاناں دے نال تردے پھردے لوکاں دے صرف چہرے ہی نہیں پہراوا وی امرتسر دے لوکاں نال ملدا سی۔ اوہ دس رہا سی کہ اوہناں سمیاں وچ عامَ ہی لوک سویرے فروزپور جا کے لاہور آ جاندے سن اتے لاہور فروزپور وچ آواجائی وی اس طرحاں ہی عامَ سی جویں امرتسر لاہور دی سی۔ اس وقت فروزپور نوں جان لئی امرتسر دے لوک وی پہلاں قصور جاندے سن۔ اس طرحاں ہی جموں جان لئی پہلاں سیالکوٹ جانا پیندا سی اتے سیالکوٹ توں جموں شاید 40 کو کلومیٹر سی۔ اس طرحاں ہی شرینگر جان لئی پہلاں راولپنڈی جانا پیندا سی۔ اس ونڈ نے ایہہ سبھ کجھ بدل دتا ہے۔ اس دیاں گلاں بڑیاں دلچسپ سن پر ساہمنے 135 یونین کونسل لکھیا ہویا سی اتے بینر لگے ہوئے سن جناں تے لکھیا سی ''بھارت توں آئے مہماناں دا سواگت ہے'' اسیں جد بسّ توں ہیٹھاں اترے تاں سانوں گلاب دے پھلاں دے ہاراں نل لدّ دتا گیا۔ نہ۔۔م دے دفتر وچ کافی لوک جماں سن۔ اوہ لوک اپنے بھاشن اردو وچ دین دی کوشش تاں کردے سن پر اوہناں کولوں بدوبدی پنجابی بولی جادی سی۔ ڈیلیگیشن وچ گئے ۔۔آدا لوکاں نوں نہ اردو اتے نہ ہی پنجابی ہی سمجھ آؤندی سی کیوں جو بھارت دے وکھ-وکھ پرانتاں توں گئے اناں لوکاں لئی ایہہ بولی نویں سی۔ بھاشناں دا مکھ وشا ایہہ بولی نویں سی۔ بھاشناں دا مکھ وشا ایہو سی کہ دوواں دیشاں وچ وپار، ودیا اتے آواجائی ودھنی چاہیدی ہے اتے ایہہ دوواں دیشاں دے ہتّ وچ ہے۔اس توں بعد ڈیلیگیشن یونین کونسل 136 دے دفتر ول جا رہا سی۔ ایہہ رستہ لاہور وچ اک وگدے رجواہ دے نال نال چلدا سی۔ ایہہ رستہ انا کھلھا نہیں سی اتے بار بار ٹریفک رک جاندی سی۔ بہت سارے دودھیاں نے اپنے موٹرسائکل اتے جیپاں دے مگر دودھ دے ڈرم رکھے ہوئے سن۔ اوہناں دا پہراوا بالکل امرتسر دو لوکاں دے پہراوے نال ملدا سی، بڑا سدھارن، چٹیاں چادراں، قمیضاں اتے پگڑیاں۔ جد اسیں یونین کونسل 136 دے دفتر وچ پہنچے تاں کافی لوک اتھے ساڈا انتظار کر رہے سن۔ کجھ دیر بھاشن ہوئے اتے اس توں بعد اسیں چاہ پی رہے ساں تاں میں دور کھڑوتے اک بڑے ہی سدھارن پہراوے والے بزرگ ویکتی اتے اس دے نال اک عورت نوں کھڑے ویکھیا۔ اس بزرگ نے چٹی پگڑی بنی ہوئی سی۔ اوہ میرے کول آ گیا اتے پچھن لگا ''سردار جی کی حالَ ہے؟ کتھوں آئے ہو؟ میرے دسن توں بعد کہن لگا، میں تہاڈے نال اک گلّ کرنی ہے اتے میں اس نال تھوڑا جیہا پرلی طرف ہو گیا۔ ساڈے مگر ہی اوہ عورت وی ساڈے کول آ کے کھڑی ہو گئی، اس نے دسیا کہ اوہ اسدی بھین ہے۔ پھرؤہ کہن لگا ''سردار جی فروزپور ضلعے وچ کدی گئے ہو؟''''ہاں ہاں کئی وار گئے ہاں'' میں اسنوں دسیا۔ساڈا پنڈ فروزپور ضلعے وچ سی، اتھے اک بوٹے نال پنڈ ہے، ریل دا سٹیشن ہے''، اوہ دس رہا سی، ''ہاں اس دے نزدیک ساڈا پنڈ سی، میرا بھرا اتھے رہِ گیا سی اتے اوہ ادھر ہی وس گیا ہے، اصل وچ ونڈ دے سمیں اوہ گواچ گیا سی''۔ اس توں بعد اس دا گلا بھر گیا اتے اسدے اتھرو نکل آئے، میں اس دا حالت ویکھ کے عجیب ستھتی وچ ساں۔ کی تسیں اس نوں کدی دوبارا ملے ہو؟'' میں پچھیا۔''اسیں تاں سمجھدے ساں کہ اوہ ماریا گیا ہووےگا، پر بڑے چر بعد اسدا پتہ لگا اسیں تاں ہن کئی وار اس نوں ملن وی گئے ہاں۔ اسنے مذہب بدل لیا سی'' اسدی بھین نے جواب دتا۔ دوسری ڈیلیگیشن دے میمبر مینوں آوازاں مار رہے سن۔میں اس بزرگ دے وگدے ہوئے اتھروآں ولّ ویکھ رہا ساں جد میں اوہناں کولوں بس ول نوں آؤن لگا تا اسدی بھین کہن لگی ''تہاڈی پگڑی کر کے میں تہانوں پہچان لیا ہے۔ تسیں تاں میرے ویر ورگے لگدے ہو'' اوہناں دوواں بھین، بھرا نے مینوں جپھی پا لئی ''ٹھیک ہے جاؤ، تہانوں آوازاں مار رہے نے، خدا کرے سکھ ساند رہے اتے اسے طرحاں ہی ملدے رہیئے''۔اسیں بس وچ ہوٹل ول چل پئے۔ بس وچ وی میرا دھیان اوہناں بھیناں بھراواں دی طرف سی پھر مینوں میرے اک رشتے دار دی دسی ہوئی گل یاد آ رہی سی جسنے دسیا سی کہ اک وار جدوں اوہ ویزا لے کے شیخوپورے گیا سی تاں جس گھر وچ میں گیا، اتھے اک لڑکا میرے کول آیا اتے کہن لگا، ''ماما جی ست شری اکال'' میں اسدے ماما جی اتے ست شری اکال کہن توں حیران ساں تاں اوہ کہن لگا، ''تہانوں ساہمنے گھر میری اماں بلا رہی ہے'' میں اوہناں گھر والیاں توں پچھ کے اوہناں دے گھر گیا۔ اس عورت نے وی مینوں بڑے ستکار نال بیٹھن لئی کیہا اتے لڑکی نوں لسی لین لئی بھیجیا۔اوہ دسن لگی ''جد رولے پئے سن تاں میرا ایہہ خاوند مینوں چک کے سدھا اتھے لے آیا سی۔ اس وقت میری سدھّ بدھ وی گواچ چکی سی۔ مینوں کجھ سمجھ نہیں سی آ رہا کہ ایہہ کی بپتا پے گئی ہے۔ ساڈے پنڈ وچ تاں سکھ، ہندو، مسلمان بڑے پیار محبت نال رہِ رہے سن، کی ہویا ایہہ تاں میری اس ویلے دی سمجھ توں وی باہر سی۔ پر اس نے مینوں پورا ستکار دتا اتے کوئی مہینہ بعد میرے نال نکاح کرا لیا۔ مینوں اپنے ماں باپ، بھین-بھرا، سبھ یاد آؤندے سن پر میں اک قیدی والی زندگی بتا رہی سی۔ میں بے بس ساں۔ نکاح توں بعد میں انا دی پتنی بن گئی۔ اس وقت بھاویں دنیاں دے سبھ سکھ آرام میرے کول ہن پر اجے وی مینوں ماں، باپ، بھین، پرا دی یاد شاید ہی کوئی دن ہووے جدوں نہ آؤندی ہووے۔ ہن جدوں کہ میں اس پریوار اتے رشتے داراں وچ رچ مچ گئی ہاں بھیناں بھراواں نوں ملن دی خواہش اس طرحاں ہی ہے۔ بڑی کھوج توں بعد پتہ لگا ہے کہ ساڈا پریوار گورداس پور ضلعے دے اک پنڈ وچ وس گئے سن۔ اس نے اوہناں دے ناں اتے پتے دسے اتے اناں ہی کیہا کہ میرے باپ اتے پریوار نوں صرف انا ہی سنیہا پہنچا دینا کہ میں ٹھیک ٹھاک ہاں۔ اوہناں نوں میرے وچھوڑے دا کنا دکھ ہویا ہووےگا ایہہ تاں صرف میں ہی محسوس کر سکدی ہاں اتے اج صدیاں بعد میں کسے سکھ بھرا نوں ویکھ رہی ہاں اتے اسے ناطے ہی ایہہ سنیہا دے رہی ہاں کہ میرے پریوار توں میرے بارے سارے فکر دور کراؤنا۔ تہاڈا بڑا احسان ہووےگا۔''میرے رشتے دار نے مینوں دسیا سی کہ میں اس عورت دا سنیہا اوہناں دے دسے پنڈ دین گیا، اسدے بھرا ملے وی اتے اسدے بھراواں نے ایہہ وی دسیا کہ اسدے ماں باپ دی موت صرف اس لڑکی دے وچھوڑے کارن ونڈ توں چھیتی بعد ہی ہو گئی سی۔ اوہناں دی ماں دیاں اکھاں صرف اس لئی بند ہوئیاں سن کہ اس دا رونا ہی نہیں سی مکدا اتے باپ تاں تقریباً سدھّ-بدھ ہی گوا چکا سی۔ایہہ تاں ہزاراں پریواراں نال بیتیا سی پر مینوں اپنے پنڈ والی جوگندر کور یاد آ رہی سی جس نوں تاں پدارتھک سکھ وی نہیں سن ملے، اس دی کہانی اس توں کنی وکھری سی۔ہن تاں جوگندر کور نوں اپنے پریوار دے جیاں دے ناں وی بھلن لگ پئے سن پر اوہ نہ تاں باپ نوں، نہ ماں نوں، نہ بھرا اتے نہ اپنی بھین نوں بھلی سی۔ بھیناں-بھراواں وچ اوہ سبھ توں وڈی سی۔ اسدا باپ جدوں وی شہر جاندا اوہناں لئی کوئی نہ کوئی نویں سوغات لے کے آؤندا سی۔ پر ونڈ دے سمیں اسدے باپ اتے بھرا دا قتل، اسدی بھین نوں اسدے ساہمنے گھوڑی تے بٹھا کے لے جان دا سین اتے اسدی چھوٹی بھین دیاں چیکاں اجے وی اس نوں سپنے وچ اس طرحاں ہی سندیاں ہن جس طرحاں اوہ گھٹنا کئی سال پہلاں بیتی سی۔ اس نوں تاں ہن ایہہ وی نہیں سی پتہ کہ اسدی ماں اتے بھین کتے جیوندیاں وی ہن کہ نہیں۔ اس دے ساہمنے ہنیرا ہی ہنیرا سی، اسنے تاں کئی دن کجھ وی نہیں سی کھادھا اتے اس نوں کئی دن پہرے دے ادھین اک ہی کمرے وچ بند رکھیا گیا سی۔کئی مہینیاں بعد اس نوں اک ویکتی کول ویچ دتا گیا سی جو کافی وڈی عمر دا سی اتے اسدی پتنی مر چکی سی پر اسدے دو لڑکے اتے اک لڑکی سی جو تقریباً اس دی عمر دی ہی سی۔ پر ہن اوہ مندر جان لگّ پئی سی اوہ بھجن وی گاؤنا جاندی سی۔ مندر جانا اس دا نت دا کم بن گیا سی۔ اوہ ہن مسلم ریتی رواج بھلدی جا رہی سی۔ جنا چر اوہ مندر رہندی اس نوں کجھ سانتی وی ملدی پر کوئی 6 سال اتھے رہن توں بعد اس آدمی نے اس نوں گھروں کڈھ دتا اتے ساڈے پنڈ دے بچتر سنگھ نے اس نوں اپنے گھر لے آندا۔ بچتر سنگھ دے پہلاں ہی کافی سیانے لڑکے، لڑکیاں اتے پتنی سی۔ اوہ اس عورت نوں بہت ماڑا سمجھدے سن۔ بچتر سنگھ نے ہن اس دا ناں جوگندر کر رکھ دتا۔ ہن ونڈ ہوئی نوں 8 سال ہو گئے سن اوہ اپنا پچھوکڑ بھلاؤن دی کوشش تاں کردی پر اوہ بیتیا سماں بھلدا نہیں سی۔ ہن اوہ گردوارے جان لگّ پئی۔ اس نے لنگر دی سیوا کرنی، صفائی کرنی، بھانڈے مانجنے، اسنے سکھی رہُ ریتاں سکھ لئیاں سن، پاٹھ کرنا سکھیا، گرپورب دے دناں وچ اوہ پربھات پھیریاں تے جانا اتے اس دن کجھ زیادہ ہی سئکھتے اٹھ کے اپنے پتی لئی چاہ بناؤنی۔ ہن اوہ ہر طرحاں دیاں سکھ دھارمک رسماں توں جانو ہو چکی سی پر اس دی اپنے پتی کول اک ہی بینتی سی کہ اوہ ہن اس نوں گھروں نہ کڈھے اتے اوہ ہن اتھے ہی رہے، اوہ کہندی ہندی سی، اوہ ہن تھکّ چکی ہے۔ اوہ اپنے گوانڈھ دے بچیاں نوں بہت پیار کردی سی، اوہناں دے منہ چمدی، اوہناں دے والاں وچ ہتھ پھیردی اتے وال ٹھیک کردی، گھروں کئی چی۔۔اں بچیاں نوں دندی۔ جد کدی میلے جاں شہر جاندی تاں کوئی نہ کوئی چیز بچیاں لئی لے آؤندی۔ پر پتہ نہیں کیوں، اوہناں بچیاں دیاں ماواں اس ولوں دتیاں چیزاں نوں واپس اس دے گھر موڑ دندے۔ ماواں اپنے بچیاں نوں تاکید کردیاں رہندیاں جوگندر کور کولوں کجھ نہ کھائیو، اوہ مسلمانی ہے، جدوں اس نوں بچیاں کولوں ہی ایہناں گلاں دا پتہ لگّ جاندا تاں اوہ اکھاں بند کر کے گھنٹیاں بدھی رات ہون تک لمی پئی رہندی۔ پر پھر وی اگلے دن اوہ دھارمک رسماں پوریاں کردی اتے کم وچ اس لئی رجھ جاندی تاں کہ اوہ اپنا بھوت کال سبھ بھل جاوے۔پر اچانک ہی ونڈ توں 8-9 سال بعد اسدی بزرگ ماں پاکستان توں لبھدی لبھدی اس کول پہنچ گئی، ہن اوہ اس نوں اپنے کول کھڑنا چاہندی سی۔ اوہ اسدی بھین نوں وی مل کے آئی سی، جو اس توں صرف 8-10 کلومیٹر دور اک ہندو پریوار وچ رہندی سی۔ اسدی ماں بھاویں بزرگ ہو چکی سی۔ خاوند اتے لڑکے دے قتل توں بعد اسنے پاکستان وچ وڈیاں مصیبتاں دا ساہمنا کیتا سی پر اس دی کنی ہمت سی۔ اوہ پاسپورٹ بنا کے انا بچیاں نوں لبھن اس عمر وچ آئی سی۔ پر ناں تاں ایہہ ہن جانا چاہندیاں سن نہ ایہہ سنبھوَ وی لگدا سی اتے نہ اوہناں دی ماں ادھر رہِ سکدی سی۔ اوہ تاں جائداد نوں چھڈّ کے وی اوہناں کول رہن لئی تیار سی پر ایہہ وی سنبھوَ نہیں سی لگدا۔ اسدا ویزا کجھ کو دناں دا سی اتے اس نوں واپس جانا پیندا سی۔ اسنے اپنا پتہ دتا اتے اس دوچتی وچ پھر آؤن دے خیال نال واپس چلی گئی۔ جدوں اناں نے اسدے پتے تے خط لکھے تاں پتہ لگا کہ اتھوں جان توں دو مہینے بعد ہی اسدی موت ہو گئی سی۔دو سال بعد بچتر سنگھ بیمار ہویا تے مر گیا، اسدے لڑکیاں، لڑکیاں، نونہاں جوائیاں نے رات توں پہلاں جوگندر کور نوں گھروں کڈھ دتا اتے اس نے گردوارے رہنا شروع کر دتا، اوہ پاگل ہو گئی سی ایہہ سبھ گلاں میرے دماغ وچ فلم وانگ گھم رہیاں سن۔جدوں بس دے ڈرائیور مسٹر نثار نے مینوں یاد کروایا سردار جی کی گل ہے، اترنا نہیں کتھے گواچ گئے ہو؟ بس ہوٹل دے ساہمنے کھڑی سی، میرے توں سوا باقی سبھ بس توں اتر چکے سن اتے ٹھیک ہی میں گاچیا ہویا ساں اوہناں ہزاراں بدنصیب پریواراں دی منووگیانک سوچ وچ، جسدا اوہناں نوں مرن تک ساہمنا کرنا پیا۔