اپنا اک پنجاب

پنجاں پانیاں دی ات قدیم دھرتی دے پنج دُوآبیاں وِچوں بھاویں دُوآبا بِست جالندھر وی اِک دُوآبا ہی ہے، پر عام پنجابیاں لئی پنجاب وِچ صِرف ایہو اِک دُوآبا ہے۔ باقی سارے ماجھا، ساندل بار، گوندل بار جاں پوٹھوہار دے ناواں نال جانے جاندے نیں۔ دریا ستلُج توں پارلا دکھن دی باہی والا وِشال بھوں ٹپا مالوا اکھواؤندا اے۔ بِست جالندھر ایس رمنیک خطے دی جغرافیائی نِشان دہی کردا صرف کاغذی ناں ہے کیونکہ اِک پاسے بیاس تے دُوجے پاسے ستلُج دریا ایس دُوآبے نوں ماجھے اتے مالوے توں نِکھیڑدے نیں۔ حقیقت وِچ دُوآبا تِکونی شکل دا خطہ اے۔ ایس تِکون دی بنیاد مہان ہمالہ پہاڑ دِیاں تِن لڑیاں وِچوں پہلی شِوالک دی لڑی ہے، دوویں باہیاں دریا بناؤندے نیں اتے ہریکے پتن والی وِراٹ دلدلی جھیل اِس تِکون دا سِکھر ہے۔ سنگم عام طور تے دو دریاواں دے میل والی تھاں نوں آکھیا جاندا ہے۔ سُکھ نال ہر اِک پتن والا سنگم تاں چار چھوٹے وڈے قُدرتی ویہناں دا مِلاپ مقام ہے۔ ایتھے پنجاب دی شہ رگ دریا ستلُج، رِشیاں، مُنیاں دے ناں والا بیاس، دُنیا دی انتہائی اجوکی وِچاردھارا 'گُرمتِ' دا سوما تواریخی کالی ویئیں اتے دُوآبے دے سارے ضلعیاں

زبان دے انگ تے لسانیات دے اصول بچہ اپنے ماں پیو دی زبان سکھدا ہے یا فیر اپنے آلے دوالے دی۔ ایسی طرح جد چھوٹے ہُندیاں کوئی بچہ کسے دوسری تھاں تے چلا جاۓ جتھے دی بولی کوئی ہور ہوۓ تاں بچہ اوہ بولی وِی سکھ لیندا ہے پر اوہ بولی دوسرے کولوں سُن کے سکھن نال بولی وچ تھوڑا جیہا فرق آ جانٛدا ہے۔ جد بولن والا بولدا ہے تے سُنن والا ایہنوں سُن کے بولدا ہے تے اوس دے سُنن وچ کتِے کِتے کجھ فرق رہ جاندا ہے تے ایہہ فرق وقت دے نال وَد جاندا ہے تے کوئی پندرہ  20 پیڑھیاں دے بعد ایہہ کوئی ہور ای زبان لگن لگ پیندی ہے۔ اسی جے اپنے آلے دوالے ول دھیان کریۓ تے پتہ لگدا ہے کہ وکھو وکھ پیشے والیاں دی زبان وچ فرق ہُندا ہے، تھوڑے تھوڑے فاصلے دی زبان وچ وی فرق ہُندا ہے ہور کجھ نہیں تاں تلفظ وچ اِی فرق ہُندا ہے، تے تھوڑے دور چلے جایۓ تے بولی اک دوجے نوں ذرا مشکل نال سمجھ آندی ہے۔ ایس گل توں نتیجہ ایہہ نکل دا ہے کہ اک زبان کافی لمبے چوڑے علاقے وچ بولی جانٛدی تے ایس علاقے وچ تھوڑے تھوڑے فرق نال بولیاں جان والیاں بولیاں ایس زبان دیاں بولیاں کہلاون گیاں۔ ہن جس بولی وچ کتاباں لکھیاں جان گیاں دوجی بولی والے ایہناں کتا

بادشاہ ڈھیر ہن پر جیہڑا اعظم سداوناہے، ایہہ بہوں گھٹ سدوا گئن۔ دارا اعظم ایران دا بادشاہ ہویا ہے۔ مُڑ سکندر وی اعظم سدوایا ہے۔ مُغل بادشاہ اکبر وی اعظم سدوایا ہے تے اشوک اعظم وی اعظم سدواگیا ہے۔ شاہ دارا ایران دا بادشاہ ہویا ہے۔ اوہ ہفت اقلیم ہویا ہے۔ ست ولایتیں اوہدے ماتحت ہائن۔ مقدونیہ دا بادشاہ فیلقوس ہویا ہے۔ فیلقوس سکندر دا پیو ہے۔ ایہہ فیلقوس ٹکے تاریندا ہا، شاہ دارا ایران آلے دے اگے۔ اوس زمانے جیہڑا ٹکا بنیا ہویا ہا سونے دے انڈے بنا کے دیندے ہائن۔ فیلقوس فوت ہو گیا ہے تاں ستارھاں سالاں دی عمر وچ سکندر بادشاہ بنیا ہے تے پیو دی گدی اُتے بہہ گیا ہے۔ چھماہی گزری کھلی ہائی کہ ہلکارے بادشاہ دارے دے آگئن تے اوہناں آکھیا، ''اوہ انڈے دے۔'' سکندر آکھیا، ''اساڈی اوہ کُکڑی مرگئی ہے، جیہڑی انڈے دیندی ہائی۔'' وزیر، امیر تے مصاحب بول اُٹھِن، ''سکندر ہوش نال گل کر۔ اسیں ایران نال لڑن جوگے کُجھ نہیں۔'' سکندر آکھیا، ''جِتنا جیونا ہے شیر دی زندگی جِیونا ہے۔ گِدڑ دی زندگی مینوں منظور ہی نہیں۔ میں اپنے مُلک دا پیسہ ہِک بادشاہ دے ڈر توں دے چھڈ

زبان تے بولی زبان دی تعریف عام طور تے ایہہ کیتی جانٛدی ہے کہ لفظاں دا اک مجموعہ جِیہڑا افراد دا اک اچھا خاصہ مجموعہ ایہنوں سمجھدا ہووے تے ایہہ کافی عرصے توں ورتوں وِچ ہووے۔ ایس تعریف دے مطابق ایس ویلے دنیا وچ اندازاً 2796 زباناں موجود ہن ۔ بولی کسی زبان دی گھٹیا قسم نہیں ہُندی بلکہ زبان کسی بولی دی ترقی یافتہ حالت ہُندی ہے۔جد کسی زبان دی ادبی طرز توں ہٹ کے کوئی بول چال دا قدرتی استعمال ورتوں وچ آ جاوے تاں اوہ اوس زبان دی بولی بن جاندی ہے، ایس طرحاں کسی زبان دی آں کئی بولیاں ہو سکدیاں ہن  تے ایہہ اپنے اپنے علاقے تے ماحول وچ تھوڑے تھوڑے فرق نال بولیاں جاندیاں ہن ۔لیکن بولی دی ایہہ تعریف ہر بولی اُتے لاگو نہیں کیتی جا سکدی۔ایہدے وچ دو سوال اٹھدے ہن  : ١ ۔ کسی خاص زبان دے مرکزی معیار توں کِناں ہٹ کے بولیا جاۓ تاں اُہ ایس زبان دی بولی کہلائے گی۔ ٢ ۔ کسی بولی دا اوہ کیہڑا خاص نقطہ ہے جس دے بعد اُہ بولی زبان کہلائے گی۔ پر ایہناں دوواں گلاں تے بحث کرن دے بعد وی اسی کسے آخری فیصلے اُتے نہیں اَپڑ سکدے ، جس طرحاں   - - - - - جگہ یعنی جغرافیائی حالت دا اثر فلینڈرس تے انگلستان دی حدود ق

اصل وچ ٹپہ صرف پنجابی کوِتا دی اِک صنف ہے۔ ایہہ پنجابی رہتل، وسیب، رہن سہن، رسماں رواجاں اتے فصلاں دی کٹائی دے ویلیاں تے ہون والے میلیاں دی تصویر وکھاؤندا اے۔ انگریزی بولی وچ ٹپے بارے مطلب کجھ ایس طرح لکھیا ہویا اے: "A line or verse of song or poem, a form in Punjabi Folk Song; stroke of digging or cutting implement; bounce; or selound ball." (1) کہن دا مطلب ایہہ وے پئی اِک سطر دا گیت، مصرعہ یاں نظم، پنجابی لوک گیت دی اِک صنف۔ بھوئیں نُوں کہئ دے نال پُٹن یاں کھڈا مار کے کٹن دے کم نوں ’ٹپہ مارنا‘ وی آکھدے نیں۔ اُچھلنا، کُدنا بھُرکنا، گیند دا بھوئیں تے سَٹ کھا کے اُچھلنا، نِکی چھال، نِکیاں لانگاں نوں ٹپہ کیہا جاندا ہے۔ ’’ٹپہ‘‘ پنجابی بھاشا دے شبد ’’ٹَپن‘‘ توں بنیا ہے۔ ’’اڈی ٹپہ‘‘ اِک پنجابی کھیڈ دا ناں وی ہے۔ ایس کھیڈ وچ پیراں وچوں ٹپ ٹپ دی واج آؤندی ہے۔ ٹپے توں اڈ ایہہ صنف وکھو وکھ تھاواں تے وکھو وکھ ناواں دے نال مشہور ہے۔ جیویں گانگڑہ، سبی اَتے ایبٹ آباد وچ قینچی، پشتو اتے ہندی بھاشا دے علاقیاں وچ ٹپّا، کئی ہور تھاواں تے ’’ڈپہ‘‘ اتے بنگالی زبان وچ ’’ٹوپا‘‘ دے ناواں نال

سلکھنے بول اکھان دنیا دی ہر زبان دے اوہ سلکھنے بول ہوندے نیں جہیرے صدیاں بدھی امر سچ نوں اپنے کلاوے وچ لئی رکھدے نیں ۔زماناں لکھ اُسل وٹ لیندا رہوے پر اکھاناں وچ پّرچیاں امر سچیایاں نوں کدی جنگاں نہیں لگدا۔ جگت دے مہان سوجھواناں نے اکھاناں دی مہانتانوں منیا ایں۔ یونان اندر افلاطون تے ارسطو دی بولی وی اکھا ناں نال پُرچی ہوئی سی ۔  پنجابی اکھان ویلے دے ہر پکھ اُتے ڈونگھی جھات پاندے نیں ۔اتے حیاتی دی ہر پرت نوں پرتا پرتا ویکھدے رہندے نیں ۔ اکھان انجانو سوجھواناں مونہوں نکلے اوہ امٹ بول ہوندے نیں جو اپنے ست پاروں پرت پرت لوکائی دے مونہہ چوں مانک موتی بن کے کِر دے رہندے نیں ۔ پنجابی اکھان جیون دے ہر پکھ اُتے اکھ رکھدے نیں ۔کئی واری شاعراں دا سلکھنا کلام وی اکھان روپ دھار لیندااے۔ جیویں بابا گورونانک جی داشعر اے ’’مندیں کمیں نانکا جد کد مندا ہو‘‘ (برُے کم کرن دا سیٹہ کدی چنگا نیں نکل سکدا)۔اکھان بولی دے نرول لفظاں دی راکھی وی کر دے نیں ۔ کجھ اکھان حاکمی میل دے وباء ہیٹھ لکھیاں گئیا ں تواریخاں دا پول وی کھولھدے نیں ۔  اکھاناں دے جوڑ میل دی ایہہ کتاب ‘‘سلکھنے بول‘‘ پنجابی دے اِمٹ

تحصیل دیپال پور دا لہجہ  پنجاب دی دھرتی اُتے انسان دی ہوند دے کُھرے لکھاں ورھیاں پرانے ہن، پر جتھوں تیکر تہذیبی جیون دا سانگا ہے تاں سواں وادی نوں مہذب انسان دا پہلا گھر منیا ویندا اے۔ ایہدے مگروں ہڑپا ورگی اُچ ٹیسی اُتے اپڑی تہذیب ایس گل دا ہُنگارا بھریندی ہے کہ ایتھوں دا انسان صدیاں پہلاں وی کِنا سُگھڑ ہا۔ بھیڑے بھاگ اساڈے کہ اجے تیکر ہڑپا توں لبھن والیاں مہراں نہیں پڑھیاں جا سکیاں تے ایس پاروں ایس وسیب بارے ٹھکویں گل نہیں کیتی جا سکدی ''رگ وید'' وچ ایس دھرتی نوں ''سپت سندھو'' آکھیا گیا ہے، یعنی ست دریاواں دی سر زمین۔ آریہ مگروں ایس دھرتی اُتے دھاڑاں دی ہک لمی وہیر ہے پر اوہدا وی لیکھا جوکھا ایڈا سوکھا نہیں۔ ایہو کارن ہے کہ پنجاب دا اڈو اڈ سمیاں وچ جغرافیہ کیہ رہیا؟ ایہہ گل ہُن نتارنی سوکھی نہیں۔ ترکاں دے ہلیاں تے بھیرہ لہور دے ہندو راجیاں بارے ایس گل دی دس پیندی ہے:  ''اٹھویں صدی عیسوی تک سیاسی اور تمدنی لحاظ سے افغانستان ہندوستان میں شمار ہوتا تھا۔ اور وہاں کی ترک آبادی بُدھ مت قبول کر چکی تھی لیکن اسلامی سلطنت کی حدود بڑھتے بڑھتے دریائ