پنجابوں باہر تخلیق ہون والا پنجابی ادب

پنجابوں باہر لکھے گئے پنجابی ادب دی تاریخ اوتھوں شروع ہوندی اے جدوں پنجابیاں نے روزگار دی بھال وِچّ دوجیاں مُلکاں ولّ مونہہ کیتا سی ، یورپ ، امریکہ، کینیڈا ، آسٹریلیا، افریقا تے عرب ،مُلکاں وِچّ کھلریا پنجاب اپنی رنگا رنگی وِچّ مست رہیا ۔پاکستان تے بھارت نوں چھڈ کے ایس ویلے پنجابی ادب دے وڈے مرکز برطانیہ، کینیڈا، امریکا نیں ۔ اینہاں توں وکھ جرمنی ، مشرقی وسطیٰ( مڈل ایسٹ) تے یورپ دے کئی ہور ملک وی شامل نیں ۔برطانیہ وِچّ پنجابی وڈی تعداد وِچّ 1947ء توں 1959ء دے سمے وِچّ آئے ۔ 1960ء ،1962ء وِچّ بھر پیا۔ 1963ء توں 1971ء دا عرصہ ٹِک ٹکا دا سما سی ۔1980ء توں مگرلا سماں دُوجی پِیڑھی دے پروان چڑھن دا سما سی۔ 1981ء دی مردم شماری موجب برطانیہ وِچّ کالیاں دی آبادی 22لکھ (4.1فیصد) سی ۔ اینہاں وِچّوں چار لکھ سٹھ ہزار بھارتی سن ۔ جنہاں وِچّوں 80فیصد توں ودّھ لوکاں دا تعلق بھارتی پنجاب نال سی ۔ پاکستان پنجابیاں دی گنتی ایس توں ڈِھیر ودّھ تے گھنیری رہی ۔پنجابی مزدوری کر کے خوشحالی ودّھان واسطے ای برطانیہ آئے سن ۔ شروع وِچّ پاکستان تے بھارت توں برطانیہ آون والے اوہ لوک سن جنہاں کول یاں تاں زمین دی گھاٹ سی یاں کوئی کاروبار یا نوکری نہیں سی۔ روٹی کمان لئی اوہناں نوں ایتھے آکے اجہے کم وی کرنے پئے جو اوہ اپنے مُلک وِچّ ہوندیاں کدی وی کرنا گوارہ نہ کردے ۔ پر ایہہ اوہناں دی مجبوری سی ۔ 1960ء توں پچھوں اوہ لوک آئے جیہڑے کُجھ پڑھے لکھے سن تے پاکستان تے بھارت وِچّ نوکری پیشہ کر رہے سن ۔ ایہو ای اوہ لوک سن جنہاں نے باہروں آن کے برطانیہ وِچّ پنجابی ادب دی سیوا شروع کیتی ۔برطانوی پنجابی ادب ( یا پنجابوں باہر کسے وی ملک وِچّ لکھے گئے پنجابی ادب ) نوں وجوگ تے ادریویں دے تصورات دے حوالے نال ہی سمجھیا جا سکدا اے ۔ کیونکہ جے ایتھے وسدا کوئی وی پنجابی لکھاری پیشہ ور لکھاری نہیں تے سارے مزدور یا بے روزگار ہون دے ناطے صنعتی مُلک دی سرمایہ دار انہ لُٹ تے ایس دی نسل پرست لعنت دا شکار ہوندے رہے نیں ۔ ایس لئی پنجابی لکھاریاں دی سماجی پچھان سماجی علوم دے تصّور نال ای سمجھی جا سکدی اے ۔ وجوگ دا سب توں زور دار اظہار ایتھوں دی شاعری وِچّ ہویا ۔؂ ایس شہر وِچّ رزق دا بھُکھاکِرن کمائیاں آیااس کلموہنی بھُکھ نے چک کےکِتھوں کِتھے پہچایا(گیت۔ درشن گل)ایتھوں دے واسیاں دے اپنے مسئلے نیں جوان اولاد دی آزادی نوں برطانیہ نے تحفظ دِتّا ہویا اے ۔ ایتھوں وے قانون موجب مرد دے مرن نال کوئی عورت رنڈی نہیں ہوندی ۔ طلاق دی حالت وِچّ کوئی چھُٹڑ نہیں ہو جاندی تے بچیاں دے گھرون جان نال کوئی ماپے اوترے نہیں ہو جاندے بچے یتیم تے ماں مہٹر نہیں ہو ندے ۔ قانون بڈھیپا پنشن ، رنڈیپا پنشن ، بیروزگار بھتا دواندا اے ۔ خرچہ سبھ کجھ سرکار ولوں مِلدا اے ۔ ڈاکٹری علاج مفت ہو جاندا اے ۔ بے روزگاری دی حالت وِچّ فلیٹ تے بجلی پانی تے گیس دا خرچہ وی مِلدا اے ۔ اس ماحول نے پرانے رشتے مُکا چھڈے نیں اولاد ماپیاں نوں اپنی آزادی دی راہ دی رکاوٹ سمجھدی اے ۔ ایہہ نفرت تے آزادی نال بے رَوی کسے اک گھر دی کہانی نہیں ہر گھر دی کہانی اے ۔ جنہوں ادیب تے شاعر بیان کرن توں نہیں رہ سکدا ۔ یورپ تے امریکہ وچّ آ کے وسن والے نہ صرف اپنا سبھا چار توں وانجے گئے سگوں دھرم (مذہب) نے وی آکے رنگ برنگ دے چولے پانے شروع کر دِتے تے نواں رُوپ وکھایا۔بھارت وِچّوں پہلے جان والے لکھاریاں دے ایہہ ناں دَسے جاندے نیں ۔ ’’ برطانیہ وِچّ رگھبیرڈھنڈ ، ترسیم نیل گری ، سوارن چندن ، امر جیت چندن ، کیلاش پُوری ، شیر جنگ جانگلی، ساتھی لدھیانوی ، شِو چرن گِل تے اوتار ، کینیڈا وِچّ روندر روی ، اقبال رامو والیا، سرجیت کلسی ، اجمیر روڈے ،نوتیج بھارتی تے گیانی کیسر سنگھ ۔ ہالینڈ وِچّ امر جوتی ، سر درد جے تیغ سنگھ سویڈن وِچّ ستی کمار ، ڈنمارک وِچّ سوہن قادری کینیا وِچّ سوہن سنگھ جوش تے یو ایس اے وِچّ سیر سنگھ کنول ۔کینیڈا وِچّ پہلا پنجابی 1897ء وِچّ آیا سی ۔ اوہ سکھ سی تے ایتھے دی مقامی سوانی نال ویاہ کر کے ایتھے ای رہ پیا ۔ دوجا ریلا پہلی جنگ عظیم سمے آیا جدوں پنجاب دے دلیر فوجیاں نوں لڑن لئی یورپ گھلیا گیا ۔ واپسی سمے کجھ لوگ بحری جہاز وِچّ کینیڈا لاگیوں گزرے تاں اوتھے ای اُتر گئے ۔ کیوں جے زمیناں سن تے بندا نہ پرندا ۔ اج وی کینیڈا وِچّ فی کلو میٹر دو بندے رہندے نیں ۔اُنج تے برطانیہ وِچّ پنجابیاں دی آمد اودوں دی جاری اے جدوں برطانیہ دا ہندوستان اُتے قبضہ سی ۔ 1960ء دے بعد پاکستان تے بھارت دے لوکاں دے ایتھے آون وِچّ تیزی آئی ۔ مڈھلے دور پنجابیاں نے محنت کشی شروع کیتی تے جدوں ایتھے جڑاں پکیاں کر لیاں تاں اخبار رسالے وی نکلنے لگ پئے ۔ کتاباں وی چھپن لگیاں تے تقریباں وی ہون لگیاں ۔ 1967ء وِچّ ’’دیس پردیس‘‘ ناں دا ہفتہ وار ترسیم پوریوال نے کڈھیا ، بعدوں ’’ پنجاب ٹائمز‘‘ تے ہور پرچے نکلے ۔ ایس ویلے برطانیہ وِچّ پنجابی رسالیاں دی گنتی دو درجن دے لگ بھگ اے جد کہ لکھاریاں دی گنتی سینکڑیاں وِچّ اے ۔باجی نسیم برمنگھم دی جانی پہچانی شخصیت نیں ۔ جنہاں دی کتاب ’’ یاداں دی خوشبو‘‘ پاکستانی لہندے ۔ پنجاب وِچّ شاہ مُکھی ، لوک مُکھی تے گُرو مُکھی دوہاں اکھراں وِچّ وکھری وکھری چھپی اے ۔ اوہ وطنوں دُور رہ کے وی نہ پنجاب دے وسیب نوں بھُلا سکی تے نہ مادری زبان نوں ۔ سچیاں جذبیاں نال سجی ہوئی ایہہ کتاب پنجابی شاعری وِچّ اک نویکلاوادھا اے ۔اَج وی میرا بچپن اے تے اَج وی تیریاں یاداں نیںاَج وی تیرے ناں تے چھنکے میرے دل دی ونگکرپال سنگھ لندن دی جانی پہچانی شخصیت تے لکھاری نیں ۔بہت سوہنی کہانی لکھدے نیں ۔ اوہناں دیاں کہانیاں دا پراگا پنجابی مرکز لاہور نے 2006ء وِچّ چھاپیا سی جہدا ناں سی ’’ سویاں دی مٹی ‘‘ ایہہ کتاب برطانیہ دے ہر گھر دی کہانی اے تے ایتھے دا اک ننگا سچ اے ۔ جہدے توں مُنہ موڑیا نہیں جاسکدا ۔ جدوں اوہ پاکستان توں ہو کے گئے تاں ایس بارے سفر نامہ وی لکھیا جیہڑا ’’ مٹی دی مُٹھ ‘‘ دے عنوان نال چھپ چُکیا اے ۔امین ملک تے رانی ملک ( میاں بیوی) لندن دے جانے پچھانے لکھاری نیں ۔ امین ملک دیاں کہانیاں دے کئی پراگے چھپے نیں۔ ’’ میں ہنجو کٹہری اَکھ دا‘‘ بہت مشہور ہویا ، اوہناں دا تازہ مجموعہ ’’ ہتھیں ماواں ماریاں‘‘ دے عنوان نال 2009ء وِچّ چھپیا اے ۔ جد کہ رانی ملک دی شاعری دا پراگا ’’ کیہ لکھاں ‘‘ دے ناں نال چھپیا سی ۔ امین ملک ہوراں نے لندن وِچّ ’’ پنجابی ادبی سنگت ‘‘ بنائی ہوئی اے تے اوہدے تحت پروگرام وی کراوندے رہندے نیں ۔تے پنجابی اد ب دی رج کے سیوا کر دے پئے نیں ۔لندن وِچّ مظہر ترمذی پنجابی رِیت دے گڑھے ہوئے اِجوکے شاعر نیں ۔ اوہناں دی تقریباً ساری شاعری ’’ وجوگ‘‘ دی شاعری اے ۔ اینہاں دے شعری پراگے ’’ کایا کا گد‘‘ تے ’’دوجا ہتھ سوالی ‘‘دے ناں نال مشہور نیں ۔ اوہناں دے ایہہ شعر تے اَمر بن گئے نیں ۔ہلے نہ وس وے کالیاعُمراں لنگھیاں پبّاں بھارکدے نہ سُکھ سُنیا گھلیاپھُلاں دے رنگ کالےسُرخ گلاباں دے موسم وِچّکے سی موہن دیاں کہانیاں دا پراگا ’’ آر دے نہ پار دے ‘‘ لاہور وں شاہ مُکھی ،( لوک مُکھی)لپی وِچّ پنجابی مرکز نے شائع کیتا اے ۔ وجوگ جس طرحاں مرحوم سرجیت دردی نے اپنی کہانی ’’ مکھیاں‘‘ وِچّ نبھایا سی اُسی طرحاں شاید ای کوئی ہور افسانہ نگاریاں کہانی کار نبھا سکے ۔ ایس کہانی وِچّ سرجیت وِردی نے پرانیاں یاداں نوں مَریاں اَدھ مَریاں مکھیاں نال تشبیہ دے کہ رجعت پسند تصّور نوں رد کیتا سی اوتھے نال ای وجوگ دے حقیقی عذاب نوں زور دار طرحاں بیان وی کیتا ۔ وجوگ دا اِک ہور رُوپ برطانوی معاشرے وِچّ دھسی ہوئی نسل پرستی وی ہے ۔ لکھاریاں نے ایس موضوع نوں چنگا بھلا ورتیا اے تے ہلونیا اے ۔نسل پرستی بارے رگھبیر ڈھنڈ دی کہانی ’’ تیجی اَکھ‘‘ بڑی معصومی نال کوئی فارمولا ورتیاں بغیرحقیقت نوں سامنے لَیاوندی اے ۔ ایہہ کہانی کالے تے گورے بچے بارے ہے جو رَل کے کھیڈاں کھیڈ دے نیں ۔ گوری ماں اپنے بچے نوں کالے بچے نال کھڈن توں ورجدی اے تے پُچھدی اے کہ تینوں پتہ اے اوہدی چمڑ ی دا رنگ کیہ اے ۔ بچہ اگوں کہندا اے کہ کھلومیں ویکھ کے آوندا ہاں کہ اوہدا رنگ کیہ اے؟برطانیہ وِچّ رہن والے پنجابیاں وِچّ نواں سرمایہ دار طبقہ پیدا ہو چُکیا اے تے کمیونٹی دے اندر طبقاتی کھچاؤ تے کشیدگی وی پیدا ہو چُکی اے ۔ پر اس کشیدگی دا ذکر ادب دی کسے صنف وِچّ نہیں کیتا گیا اے ۔ ایتھوں دی پنجابی کہانی وِچّ عورت دی آزادی تے وکھری شناخت دا اظہار وی ہویا اے ۔ جیویں شِو چرن گل دی کہانی ’’ پچھوں دی واء‘‘ وِچّ پاکستانوں بڑے جتناں نال آئی عائشہ اپنے خاوند توں بغاوت کر کے فیکٹری وِچّ کم کرن لگدی اے ۔ اوہدے خاوند دے بھا دی قیامت آ جاندی اے ۔ پر ایس توں اگے کیہ ۔ ایہدے بارے نہ ساڈی شاعری کجھ کہندی اے نہ کہانی ۔ دونوں چُپ نیں ۔ چُپ وَٹی ہوئی اے ۔ ایتھوں دے سماج وِچّ مزدوری کر کے وی ساڈے بندے نوں اپنے محنت کش ہوں دا احساس نہیں ہویا۔ اجمیر ؔ اپنی اِک نظم وِچّ ایہدا ذکر کُجھ انج کردا اے ۔معمولی مزدور ہاں بھاویںستاں بندیاں جنی اکڑمین دُبدھا وِچّ بھٹک رہیا ہاںمُکدی گل مزدوری کرناںپر دُھر اندروں مزدور نہیں آںامجد مرزا ہوراں اپنے 45سال لندن وِچّ گزارنے توں بعد اپنے بہت سارے تجربیاں نوں اپنے پنجابی شعراں وِچّ بیان کیتا اے ۔ شاعری دی کتاب دا ناں ’’ یاداں‘‘ اے تے پنجابی افسانے دی کتاب’’ اوکھے پینڈے‘‘ دے ناں نال مشہور اے ۔ اوہ لکھدے نیںکی کھٹیا پردیساں توں ایہہ سمجھ نہ آئیہر دیہاڑہ سال برابر ساری عُمر لنگھائیجنہاں لئی پردیس سہیڑے ہوئے اَج ہرجائیکیوں میں عُمر گنوائی امجدؔ ایہہ سمجھ نہ آئیدِل لُٹ کے جیہڑا لے جائےاوہ ہوندا فیر وی چور نہیںجس نے وی امجدؔ نوں لُٹیااوہ اپنا سی کوئی ہور نہیںمَردیاں نال کوئی نہ مَردامَر مَر جینا پیندا اےپھَٹ کے لیراں ہو جائے سینہفیر وی سینا پیندا اےبرطانیہ توں امر جیت چندن دی شاعری انسان تے کائنات دے احترام ، لفظ دی عبادت تے انسانی تہذیب وِچّ اُس دی مرکزیت دا اعلان اے ۔ اوہدا شعری مجموعہ ’’ گُتھلی‘‘ کتاب ترنجن لاہور نے 1999ء وِچّ شائع کیتا اے ۔آکسفورڈ برطانیہ وِچّ رہن والا محمد ایوب سنگیاؔ دی کتاب ’’ قدر پھُلّاں دی‘‘ پوٹھواری پنجابی وِچّ اِک سوہنا وادھا اے ۔ سنتوکھ سنگھ سنتوکھ برطانیہ وِچّ پنجابی ادب دی رج کے سیوا کر رہیا اے ۔ اس دیاں شعری رچناواں ’’ پیرس دی پیاس‘‘( نظماں )’’ اُجلے ہنیرے‘‘( نظماں)’’ رنگ رُوپ‘‘ (نظماں)’’ لال شیر والا چوک‘‘( نظماں)تے ’’ ایشور دے خط‘‘نیں ایہدا کلام تیسری دنیا دے مظلوماں لئی ڈھال دا کم کردا پیا اے ۔ پیرس دی پیاس پاکستانی پنجاب وِچّ شاہ مُکھی ( لوک مُکھی) وِچّ وی چھپ چُکی اے۔صابر رضا دا تعلق فیصل آباد نال سی پر اُس نے مانچسٹر وِچّ آ کے ڈیرہ لا لیا اے ۔ پنجابی تے اُردو دونواں زباناں وِچّ اکو جیہی سہولت نال عمدہ شاعری کر دے نیں۔ اوہناں دا پنجابی ناول ’’ دور دراڈے ‘‘ انعام وی لے چُکیا اے ۔ پنجابی شاعری دیاں دو کتاباں ’’ درد وراثت‘‘ تے ’’ سجرے مُکھ دی لو ‘‘ اوہناں دکھاں دا عکس اے جیہڑے پردیس دی بُکل مار کے اپنا اصل رُوپ لکائی پھر دے نیں۔ اوہ نظریاتی شاعر اے تے اپنے نظریات دا کھلم کھلا اعلان ڈگا مار کے کردا اے ۔ اوہ ملکوں باہر جا کے وی اپنی ماں بولی نوں نہیں بھُلیا ۔ اوہدی نظم ’’نی مائے ‘‘ اِک شاہکار توں گھٹ نہیں۔اِک مرزا سوتیر نی مائےایہو سی تقدیر نی مائےکُتے خان شِمر دے کر گئےجُثہ لیر و لیر نی مائےیاد آوے جد تیرا ہاڑادوے کلیجہ چیر نی مائےنظر نہ آون والے ربّ دیتوں سچّی تصویر نی مائےاوہدی شاعری وِچّ سدھراں تے تاہنگاں گدھے تے دھمالاں پاندیاں نیں ۔ماضی دی جد البم پھولیاکھاں دے وِچّ بھر گئے تارےبرطانیہ وِچّ بریڈ فورڈ نوں لٹل پاکستان کہیا جاندا اے کیوں جے ایتھے پاکستانیاں دی تعداد بہت زیادہ اے ۔ محمد سلیم مرزا اوتھے رہ کے پنجابی شاعری دا ناں اُچا کر رہیا اے ۔ اوہدی شاعری وِچّ تصّوف دا رنگ پایا جاندا اے۔ اوہناں دیاں شعری لکھتاں ،’’ قدراں‘‘ ’’ گوہڑے ساگ‘‘ تے گڈیاں پٹولے‘‘اک اُچا مقام رکھدیاں نیں ۔ بریڈ فورڈ وِچّ ممتاز حسین اعوان دے تخلیقی گیتاں تے نظماں دا پراگا ’’ اوہ پئی جاندی اے‘‘ اینہاں نے زیادہ تر معاشرتی موضوعات نوں اپنے اظہار لئی منتخب کیتا اے ۔ اوہناں دی نظم ’’ سجنوں میں ولائت چ ہار گیا‘‘ نمائندہ تے علامتی رُوپ دا سچا نکھار اے ۔اسے شہر وِچّ طارق مجاہد جہلمی نے ’’ مقامات میاں محمد بخش‘‘ لکھ کے تخلیق تے تنقید وِچّ بھرواں وادھا کیتا اے ۔برطانیہ وِچّ ڈھیر سارے پنجابی لکھاری موجود نیں ۔ جنہاں وِچوں ایہہ ناں کافی مشہور نیں :۔اشرف مخلص، اوتار جنڈیالوی، امرجیت چندن، اِندر جیت کور، جگتار ڈھا، درشن بلندوی، سنتوکھ سنگھ سنتوکھ ( کتاباں: اُجلے ہنیرے ، رنگ رُوپ ، لال شیر والا چوک ، بودھا( نظماں ) ایشور دے خط ، درشن سنگھ دھیر ، ہرجیت اٹوال، بھوپندر پڑلوال(کتاب: مٹی دا رنگ ) جی ایس گل ( کتاباں: کہانی پراگے ، کچ دیاں قبراں ، سُورج دا وچھوڑ ، خلا چ لٹکدے سُفنے۔ غزل پراگا ، ساگر وِچّ ریگ ، سرندر سنگھ ساگر ، جسوندر مان ، سرندر صحرا، گردیپ سنگھ پوری (کتاباں: کہانیاں، اُداسے پھُل، بہاراں ، خاہش، اک رات دا قتل، شاعری، ہا سے ولکھ پئے ، سُلکھنے ہتھ ) گُر نام ڈھلوں ، گر شرن سنگھ عجیب ، واند پریہار ، مشتاق سنگھ ، درشن بلندوی ( چار شعری پراگے ، لکیراں وا ہندی پیڑ 1973، پاردے مسافر (1985ء) سمندر نال گلّاں ( 1990ء) دُھپ چ جگدا دیوا(1998ء) نرنجن سنگھ نور ، ہر بخش مقصود پُوری ، وینا ورما، کے کے صاحب دلویر کور ۔جرمنی وِچّ گئے سجناں وِچّ طفیل خلش دا ناں بڑ ااہم اے ۔ اوہناں دیاں کئی کتاباں چھپ چُکیاں نیں’’ چُپ دا موسم ‘‘ ، ’’ مٹی دی خوشبو‘‘ تے’’ چیتے دی دیوار ‘‘ سر کڈھویاں نیں۔ اوہنوں اپنی مٹی نال چوکھا پیار اے ۔ اوہ تے وینس نوں وی اپنے شہر لاہور ورگاں نہیں سمجھدابڑا سوہنا این وینس پرتوں میرے لہور ورگا نہیںطفیل خلش دا ایہہ شعر بہت مشہور اے :میرے دیس تے مالکا ، کوئی اُترے نہ عذابتیرا وَسے کعبہ سوہنا ، میرا وسدا رہے پنجابجرمنی وِچّ بشارت احمد بشارت وسدے نیں جیہڑے پنجابی دے نال نال اردو دی وی شاعر نیں ۔ اوہناں دی پنجابی کتاب ’’ اداس سویراں‘‘ 2008ء وِچّ شائع ہوئی سی ۔کہیر شریف ہوری وی لکھ رہے نیں۔ کامریڈ فاروق ندیم ستلج دے کنڈے بہاول نگر دا وسینک اے پر اوہ دریائے تھیمز(Thames) دے کنڈے تے بہہ کے وی ستلج دیاں برتیاں تے وگدیاں پھاٹاں نوں نہیں بھلیا ۔ا وہ اردو تے پنجابی دوآں زباناں وِچّ لِکھدا اے ۔ پنجابی شاعری و،چّ ’’ الہڑ کُڑی دا پیار ‘‘ تے ’’ کافیاں یار فروق‘‘ تے پنجابی کہانیاں وِچّ ’’ فاروق کہانیاں‘‘ ندیم کہانیاں تے ’’امریکن ویزا ‘‘مشہور نیں۔ کالم دی کتاب ’’ پہلے پیار دا پہلا بھلیکھا‘‘ اے کامریڈ فاروق ندیم دی شاعری ماضی دی باز گشت ای نہیں سگوں مستقبل دا خاکہ وی اے ۔ اوہ کہندا اے جے ظلم دے خلاف جیہڑا آواز نہ چکے ، اوہ وی ظالم اے ۔بُوٹا خاں راجسؔ لندن وِچّ رہ کے اردو تے پنجابی دونواں وِچّ لکھدے رہے اوہناں دی کتاب ’’ کلیاتِ راجس‘‘ وِچّ اردو توں وکھ پنجابی غزلاں وی شامل نیںشرم آوندی اے اَجکل مینوں ویکھ لوکاں دے چالےاکو راہ تے چلدے سارے کیا گورے کیا کالےعلی عدالت دا بچپن برطانیہ وِچّ گزریا ۔ راچڈیل تے گلاسکو وِچّ پھردا رہیا ۔ ’’ میلا اسماں‘‘ اوہدا پہاڑی ناولٹ اے ۔ اس کہانی وِچّ اَج دا انسان ننگا کھلوتا اے اس نے نویں تہذیب دا باریک پراہن پہنایا ہویا اے ۔ ناروے وِچّ خالد حسین تھتھال پنجابی دی خدمت وِچّ رکھیا ہویا اے ۔ فیصل نواز چودھری افسانہ نگار کے سفر ناما نگاری وی اوتھے لکھ رہیا اے ۔آسٹریا وِچّ شیکھر ( شعری پراگا ’’ سکی ندی دی ریت‘‘) اٹلی وِچّ رام شرن، نیروبی کینیا وِچّ عجائب کمال ، محرم یار سویڈن و،چ ستی کپل ،( 10کتاباں چھپ چکیاں نیں جنہاں وچوں شعری پراگے ’’ پنجم‘‘ تے ’’ گھوڑیاں دی اڈیک‘‘ ) ڈنمارک وِچّ سورن سنگھ پروانہ تے ’’ سوئٹزر لینڈ‘‘ وِچّ دیو ( شعری پراگے ود روہ 70ء ) دوسرے کنارے دی تلاش (1978ء) متالی مٹی ( 1983ء) برش تے پرواز (1992ء)کینیڈا تے امریکا وی پنجابی دے وڈے مرکز نیں ۔ سگوں کینیڈا دے تِن صوبیاں وِچّ تاں پنجابی زبان سرکاری زبان دا درجا رکھدی ۔کینیڈا وِچّ پنجابی ادب سنگت لائبریری سوسائٹی آف کینیڈا ست سمندروں پار اجیہی تنظیم اے جو لہندے تے چڑھدے پنجابیاں دے ادب تے ثقافت نال میل تے سانجھ دے وسیلے بناؤن لئی ترلے مار دی پئی اے ۔ اس تنظیم دے پردھان جئے تیغ سنگھ اننت ، نائب پردھان شری جگجیت سنگھ کے جنرل سکتر کہرسنگھ تمڈیٹ نیں۔ایہہ گل چیتے رہوے جے کینیڈا وِچّ پاکستانیاں دی گنتی سوا تن لکھ دے لگ بھگ اے ۔ قلم فاؤنڈیشن کینیڈا دے صدر درشن سنگھ بینس تے اوہناں دی پتنی کنول جیت کور اوہناں دا ساتھ دیندیاں نیں۔ عجائب سنگھ چٹھہ دا تعاون وی نال شامل اے ۔ انہاں نے 2011ء ٹورنٹو ( کینیڈا) وِچّ عالمی پنجابی کانفرنس کرائی ۔ اینہاں دا ’’ اجیت‘‘ اُچّی پدھر دا پنجابی رسالہ اے ۔ جیہڑا وڈے اخباری سائز دے 40 توں48صفحیاں تیکر دا ہوندا اے ۔ ایہہ اخبار چار شہراں وِچّوں نکلدا اے ۔ جنہاں وِچّوں دو شہر کینیڈا دے تے دو امریکا دے نیں۔ سارے کینیڈا وِچّ پنجابی پرچہ کاری بہت عام اے ۔ کِنّے سارے ہفتہ وار نکلدے نیں۔ دو پنجابی اخبار نکلدے نیں ۔ہفتہ واراں وِچّوں ہمدرد ، خبر ناما۔ ’’اجیت ‘‘کینیڈا تے امریکا وِچّ سبھ توں ودّھ چھپن والا پنجابی پرچہ گنیا جاندا اےکینیڈا وِچّ دشمیش گل فیروز ۔ رگھویر سنگھ راما ، ہنیرا ، سٹیفن گل، سُکھندر( کرتاں: شہر دھند تے روشنیاں ، تن کون ، لکڑ دیاں مچھیاں ، طوفان دیاں جڑھاں وِچّ ،بگھاڑیاں دے دس بُڈھے ، گھوڑیاں دی آلم کتھا،) روندر روی ، کسیر سنگھ نِیّر، سرندر دھنجل ، اقبال رامو والیا، امن پال سارا ( کتاباں ، سر د رشتے ( کہانیاں) دو ماواں دے پتر ( شاعری)شیر جنگ جانگلی نے برطانیہ وِچّ ای 1996ء وِچّ اپنے ساہ پورے کیتے ۔امن پال سارا دا ناں کینیڈا وِچّ رہندے اُگھے پنجابی لکھاریاں وِچّ لیا جاندا اے ۔ اوہ کہانی کاروی نین ، شاعر وی تے اداکار وی ۔ اوہناں دا جنم 2 اگست1957ء نوں ضلع ہوشیار وِچّ ہویا۔ اکتوبر 1976ء توں اوہ کینیڈا وِچّ رہ رہے نیں ۔اینہاں دیاں کہانیاں دا پراگا ’’ سرد رشتے 1993ء وِچّ چھپیا سی ۔ ترلوچن سنگھ گل ، جوگندر شمشیر، بلبیرکور سنگھیڑا کافی عرصہ انگلینڈ رہن پچھوں ٹورنٹو کینیڈا وِچّ رہ رہیاں ہن ۔ اوتھوں نکلن والے پنجابی زبان دے ادبی ماہنامے ’’ آر پار‘‘ دیاں ایڈیٹر نیں ۔ اوہ پچھلے 25سالاں توں کہانیاں لکھدیاں آرہیاں نیں ۔ اینہاں دے دو ناول ’’ حق دی منگ‘‘ تے ’’ اِک خط سجناں دے ‘‘ چھپ چکے نیں۔ تے اِک کیانیاں دی کتاب ’’ اپنے ہی اولھے ‘‘ وی چھپی اے۔ جوگندر شمشیر (کینیڈا) ، اجمیر روڈے ، اقبال ارپن( چھپ چکیاں کتاباں : شاعری : سنکھا درد ، قبر دا پھُل ، کہانیاں گواچے راہ، موت دا سپنا ، آپھرے ہوئے لوک ، ناول: پرائی دھرتی۔ اقبال ماہل، اونکار پریت ، گرچرن رامپوری، جیون رامپوری ،گُڈی سدھو دا جنم بھٹنڈا ( چڑھدا پنجاب) دے اِک سکھ پروار و،چّ ہویا۔ اوہ پچھلے20سالاں توں امریکا وِچّ رہ رہیا نیں ۔ اونہاں دیاں کہانیاں عام کر کے امریکی وسیب دا حِصّہ بن گئی آں نیں ۔ منگھا سنگھ باسی ، ندیم پرمار ، نوتیج بھارتی ،کشمیرا سنگھ چمن ، یوراج رتن ، گرچرن منصور ۔امریکا وسدے پنجابی تاں اپنے اخبار رسالے وی کڈھدے نیں ۔ کتاباں وی بہت چھپدیاں نیں۔ امان اللہ خاں ہوری کینسر دے ماہر ڈاکٹر نیں پر قصور دی دھرتی نوں نہیں بھُلے جتھوں دے اوہ جم پل نیں۔اوہناں دی کتاب ’’ مُکر گئیاں نیں چھاواں‘‘ وِچّ لوک رس وی موجود اے تے یاداں وی۔اشرف گل بھانویں اپنی دھرتی توں ست سمندر پار امریکا وِچّ بیٹھا اے ۔ پر جدوں اسیں اوہدی کُرلاندی تاں ’ شاعری دی کتاب پڑھنے آں تاں اوہدی پنجاب دی سِک تے پنڈ نوں ویکھدے آں ۔امریکی لوکاں دے چہرے ایہہ سوچن تے مجبور کرناحساس توں وانجے لوکاں لئی کیوں لہور گوایا کیہ کیتاڈاکٹر ممد افضل شاہد امریکا وِچّ سائنس دان نیں ۔ اوہ شاہ کوٹ ضلع ننکانہ صاحب دے جم پل نیں ۔ ’’ گلّاں دے پرچھانویں‘‘ اوہناں دی غزلاں تے نظماں دی کتاب اے ۔ اوہناں دا شعر سبھا کدھرے وی اوپرا نہیں ۔ باقی کتاباں دے ایہہ ناں نیں ۔ ’’ مُڑ گھر آ ( شاعری) سانجھی کل خدائی ( شاعری) رَت جگے ( شاعری) ادبی پور نے ( شاعری) مرزا غالب دیاں غزلاں دا پنجابی التھا اینہاں نانواں نال کیتا اے ۔ چوبھ سوٹی دی ، لُون دا دُھوڑا ، ہنگورے ۔ ’’ ہیر وارث شاہ‘‘ وِچّوں الحاقی شعراں نوں کڈھ کے نویوں سریوں ایڈٹ کیتا۔روندروی نے سیالکوٹ و،چّ جنم لیا ۔ 1947ء دے بٹوارے مگروں جگت پور ( جالندھر) وِچّ وسیا۔ اوتھوں کینیا چلا گیا فیر یورپ ، امریکا ، افریقا تے ایشیاء دے کئی دیشاں دا لمّا چوڑا گیڑا ماریا۔ برطانیہ دی گردوری کردا پکے طور تے کینیڈا رہ پیا۔ اس نے پنجابی وِچّ بہت کُجھ لکھیا ۔ شاعری ، ڈراما ، کہانی سفر نامہ ہر عنوان اتے بھرواں لکھیا ۔ روندر وی نوں سدھے پدھرے تے سدھے ہوئے راہ چنگے نہیں لگدے ۔ اوہ اُچے نیویں تے ڈانڈے مِنڈے رستیاں دا مسافر اے ۔ اوہدیاں بے شمار کتاباں چھپیاں نیں ۔ پاکستان وِچّ اوہدے چھپے شعری پراگے ’’ گنڈھاں ‘‘’’ شبدوں پار ‘‘ ’’ پترتے دریا‘‘ نیں ۔ اوہدیاں بے شمار لکھتاں نوں ویکھ کے بعض پارکھ اوہدی شاعری نوں اوہدیاں کہانیاں توں اُچا مندے نیں جد کہ بعض اوہدیاں کہانیاں نوں اُچا درجا دیندے نیںْ ۔ اوہدی نظم ’’ ماں دا اِک پرچھانواں‘‘ وطن اوتار دا’’ میرے پرت‘‘ آون تک ۔ بلدیو باوا دا اِک خط اوہناں پریشانیاں ول اشارہ کر دیاں جو پردیس وِچّ رہندیاں پیش آوندیاں نیں۔امر جیت دی12کہانیاں دی کتاب ’’ دو کنارے‘‘ اپنے مقصد وِچّ کامیاب اے ۔ ساتھی لدھیانوی دی کہانیاں دی کتاب ’’ آتش بازی‘‘ اوہناں برائیاں ول دھیاں دواندی اے جیہڑیاں باہر لیاں ملکاں وِچّ پیش آوندیاں نیں ۔امریکا وِچّ پنجابی زبان تے کم کرن والے ڈھیر سارے نانواں وِچّوں کُجھ اُگھے ناں ایہہ نیں :کلونت سنگھ سیکھوں ، شوکت فہمی ، گردیو سنگھ چٹی ، منوہر سنگھ مارکو، ڈاکٹر مہندر سنگھ پونیا، نودیپ کور، نونیت نرمان، ہربھجن سنگھ ڈھلول ، ہربھجن سنگھ بینس، پرویز سندھو ، رابندر سنگھ اٹوال ، رانی نگیندر، سکھ درشن دھالیوال،پرمندر سنگھ سوچ ، ایشر سنگھ مومن (کتاباں : سنگھرش جیون جاچ، جیون جیوتی ، بدلتا دیش )۔پرمندر سنگھ پندا ، جگجیت سندھو (کیلی فورنیا امریکا) رام جی داس مہتاب ۔ رندھیر سنگھ نیویارک ( شعری پراگا ، گاگر تون ساگر ، چانن سیاسی دا ، تریل نوں تریلیاں، کِن میناں ) سکھیال سنگھیڑا ( کتاباں:’’ ٹکر گود لئے گیت ‘‘تے ’’ قصیاں دے قیدی ) سکھ درشن دھالیوال ، سکھوندر کنبوج ( شعری پراگے : نویں سورج ، جاگدے اکھر ) سریندر سکھ دھنوا ( فریموٹ ، کیلی فورنیا ، امریکہ ) راجندر سنگھ جولی (امریکہ) سریندر سیرت( امریکہ) محمد اشرف گل ( کیلی فورنیا) ڈاکٹر گرو میل سنگھ سدھو کیلی فورنیا سٹیٹ یونیورسٹی، فریزنو ، کیلی فورنیا ، امریکہ دے شعبہ بیالوجی وِچّ پڑھا رہے نیں ۔ پنجابی شعراں پراگیاں وِچّ ’’ دو بدھا ( 1996ء) ہریاں واٹاں (1997ء) ’’صفر صفر‘‘ (1994ء) تے سرخیاں شامل نیں آزاد شاعری اتے اوہناں دے تنقیدی لیکھاں دی کتاب ’’کھلی کوتا‘‘ موجود اے ۔ڈاکٹر منطور اعجاز ، ہرجندر کنگ امریکہ دے وسنیک بن چکے نیں ۔ ہر چندر کنگ دا غزل پراگا ’’ ٹھیکری پہرا‘‘ چھپ چکیا اے ۔ الطاف حسین سکندر۔ آزاد جالندھر ی( شاعری دیاں ہن تک 5کتاباں چھپ چکیاں نیں : رباعی مالا ، ماروتھل دا دُکھ ، نام خماری ، گیتاں دی جھنکار ، مایا جال ) ڈاکٹرا جیت پال سنگھ سندھو۔ جوہر میر۔امریکہ تے کینیڈا دے ادب دا ویروا عاشق رحیل نے اپنے سفر نامے وِچّ کھل کے کیتا اے ۔جرمنی دے گوانڈھی دیس بلجیم وِچّ آغا علی مدثر وسدے نیں ، جیہڑے جانے پچھانے کہانی کار نیں، اونہاں دی کتاب ’’ چِٹے لیڑے میلے لوک‘‘ بہت مشہور ہوئی سی ۔ بلجیم جا کے وی اوہناں دا فنی سفر جاری اے تے اوہناں دیاں کہانیاں سویر انٹرنیشنل تے لہراں وِچّ چھپدیاں رہندیاں نیں۔ فرانس وِچّ سہیل احمد موجود نیں جنہاں دا ناولٹ ’’ ٹالھیاں دی چھاں ‘‘ کافی چیر پہلاں مشہور ہویا سی پر فرانس جا کے اوہناں نے اپنے تخلیقی سفر دے جاری رہن دا ثبوت نہیں دِتّا ۔حسین شاہد 1973 ء وِچّ نوکری چھڈ کے پہلے دو ورہے ایران رہے تے فیر یورپ چلے گئے اوتھے جرمنی تے ہالینڈ نال تعلق رہیا۔ ایہناں دیاں لکتاں نوں مُکھ رکھئیے تے ایہناں نوں پارکھ ، کہانی کار ، شاعر ، ناول نگار تے سفر نامہ نگار آکھیا جا سکدا اے ۔’’ جنگل کوکاں ‘‘ ایہناں دی شاعری وی نویں کتاب اے ۔ ایہدے وِچّ اک ماہیا ایہناں دے دل دا سیک دسدا اے ۔؂ میں یورپ ویکھ لیاسیت ہواواں وِچّدِل بال کے سیک لیامیں تو ں وکھ ’’ پورنے‘‘ ( پرکھ بارے مضموناں دی چون) ’’ لاپریت‘‘ ( کہانیاں دی کتاب ) ’’ عشق تے روٹی ‘‘ ( شاعری) ’’دڑاکل‘‘( ناول) تے اردو سفر نامہ ’’ گرتے پتے‘‘ کتاباں نیں۔ ہالینڈ وِچّ اسد مفتی ، رشید انجم، موہن قادری وی لکھ رہے نیں ۔اوسلو وِچّ خالد حسین تھتھال نے پنجابی دیاں ایہہ کتاباں لکھیاں نیں :’’ تلی اتے چھالے‘‘ ( شاعری) ’’انملے پھُل ‘‘( شاعری) ’’ نویں لو‘‘ ( کہانیاں) ’’ بھنڈا بھنڈار‘‘ (مضمون) خالد حسین تھتھال دی زبان نرول ، بے ساختہ تے اپنے علاقے دی بوباس نال پر ہے ۔ ایہناں دی شاعری لوک ریت فوک دانائی تے اجوکے شعور نال بھری پئی اے ۔اٹلی وِچّ وسدا شاعر عتیق اختر افغانی دا شاعری دا پراگا ’’ رانجھن چھمکاںں مار‘‘ دے ناں نال چھپ چکیا اے ۔ ایہدے وِچّ نظماں تے غزلاں موجود نیں ۔مصر دی اک یونیورسٹی وِچّ پڑھاندے داکٹر اختر شمار دا پراگا ’’ ویلے دی اکھ ‘‘ چھپیا سی ۔ کہانیاں دے ایس پراگے توں بعد ایس سال اوہناں دا پراگا ’’ دنیا مسافر خانہ اے ‘‘ چھپیا اے جو کالماں دا مجموعہ اے ۔ عفت ستار جو اوری اینٹل کالج وِچّ پنجابی دے پڑھیارہے نیں ۔ اوہناں دی شاعری دا پراگا ’’ آس اُڈاری‘‘ کئی ورہے پہلاں لاہور وں چھاپ چکیا اے ۔ ایہدے وِچّ زیادہ تر نظماں شامل نیں۔ابوالامتیازع، س مسلم نے بے شمار اردو کتاباں لکھیاں نیں۔ اجکل دبئی و،چّ نیں ۔ واگاں میں ’’ول موڑ‘‘ اوہناں دے پنجابی کلام دا مجموعہ اے ۔ ایہدے وِچّ حمد، نعت، کافیاں تے نظماں نیں اوہناں نے عقیدت تے محبت نال ایہہ شاعری کیتی اے ۔پھَڑ کعبے دی جھالر تڑپاں وَس نہ کوئی چلےاکھیں روندیاں دل وِچّ بھانبڑ نبضاں جھگڑ چلےتیرا نام سلاہندیاں سوہنے مانہہ سکیندا میراتیرا لطف عنایت رحمت بلّے بلّے بلّےمسقط وِچّ محمد اکرام اعوان لکھ رہے نیں ۔ کویت وِچّ جسبیر سنگھ ( شاعری دیاں تن کتاباں ، دن ویلے دی بات (1980ء) اپنی دُھپے اپنی چھاویں (1983ء) قلم اداس اے (1986ء)سیالکوٹ دے اک پنڈ دے جم پل تے راولپنڈی ، اسلام آباد دے اُچے تعلیمی اداریاں تون اپنی پڑھائی پوری کرن والے میر تنہا یوسفی ( اصل ناں محمد صالح) ابوظہبی وِچّ ملازمت کر رہے نیں ۔ ایہناں دی کہانیاں دا پراگا ’’ سورج اُگن تائیں‘‘ تے ناول ’’ تریہ‘‘ چھاپے چھڑھ چکے نیں۔بھارتی پنجاب دے پنجابی ادب بارے یاد رکھن والی گل ایہہ کہ ایہدا ڈھیر سارا حِصّہ گرو مُکھی وِچّ ہوندا اے ۔ سکھ حضرات اپنی زبان بارے بہت سچیت نیں تے ایہدے وِچّ اخباراں ، رسالے کڈھدے رہندے نیں ۔پرپاکستانی پنجابی لوک مُکھی (شاہ مُکھی) وِچّ لکھدے نیں ۔ پنجابی ادب لئی ایہہ پاڑا بڑانقصان دہ اے ۔ ایہداکوئی حل ڈھونڈیا جائے جے دونویں دِھراں اِک دوجے تے نیڑے ہو جان تاں جے پنجابی ادب ڈھیرودّھے تے پھُلے پھُلے ۔؂ میرے دیس تے مالکا ، کوئی اُترے نہ عذابتیرا وَسّے کعبہ سوہنیا ، میرا وسدا رہے پنجابحوالے:

پیپل دی چھاں وِچّ ، جمیل پال، سویر انٹرنیشنل ، جنوری 2012ص۔ 38
A History Of Punjabi Literature By Sant Singh Sekhon & Kartar
Singh Duggal , Sahitya Akademi , New Dehli 1992, Page 400
یاداں دی خوشبو:۔ نسیم اختر ، خزینہ علم و ادب اردو بازار لاہور 2004 ء
کایا کاگد :۔ اُدم پبلشرز گلشن راوی لہور۔ 1998ء دو جا ہتھ ساولی سچیت
کتاب گھر چوک گنگا رام لاہور 2004ء ۔ص 34
یاداں : امجد مرزا امجد ۔ سویر اکیڈمی ہیزل روڈ ۔ لندن 2004ء ص 137
یاداں : امجد مرزا امجد ۔ سویر اکیڈمی ہیزل روڈ ۔ لندن 2004ء ص85
درد وراثت ، صابر رضا ، روداد پیکی پبلشرز اسلام آباد، ص17