بابا فرید دی شاعری تے نجم حسین سید ہوراں دی گل بات
بابا فرید دی شاعری تے نجم حسین سید ہوراں دی گل بات
شلوک فرید’ وِچ بارھوِیں تیرھوِیں صدی دی رچی کیہڑی ہے تے پندرھوِیں سولھوِیں دی کیہڑی؟ ایہہ نتارا اج ایس کارن اوکھیرا جاپدا ہے پئی جیہناں سیانیاں دا ایہہ کم ہا اوہناں ایہنوں نہیں نبیڑیا۔ باوا فرید تے اوہناں دے مگروں آون والے شاعراں وِچ ترے سو ورھیاں دی وِتھ پاٹن لئی کوئی ناں نہیں نظر آوندا۔ فرید گنج شکر دا آپنا ناں اِک صوفی سنت دا ناں ہے۔ جیہدے دوالے لوک منتا دے چانن اچرج کہانیاں دا جُھمر گھتیا ہویا ہے۔پر ایس جُھمر دی لو اوہناں دے شاعری والے مُہاندرے اُتے پل دا پل ای پیندی ہے تے ویکھن والے لئی ہنیرا ہور گُوڑھا کر جاوندی ہے۔ ویکھن والیاں دی بُھل اینی ہے پئی اوہ شاعری والے مُہاندرے اُتے اکھراں تے بولاں اُتے اکھ نہیں ٹکاوندے۔
ایہہ نہیں پئی مینوں لوک منتا دِیاں کہانیاں بے گُنیاں لگدِیاں ہن یا مینوں ایہناں کہانیاں وِچ تے شاعری وِچ کوئی جوڑ نہیں دِسدا- جیہناں لوکاں نوں خلقت سنت دے درجے گِندی ہے اوہناں دِیاں کہانیاں لوکائی دِیاں آپنیاں کہانیاں ہوندِیاں ہن۔ اوہناں دِیاں اچرج کاریاں دے چرچے ہیٹھ ساڈِیاں آپنیاں رِیجھاں تے ڈر کجے ہوندے ہن۔ فرید، نانک، حسین تے بُلھے شاہ دِیاں کہانیاں اِنج ای گوہ جوگیاں تے رمز رتیاں ہن جیویں ہیر تے رانجھے دی کہانی، پُورن دی کہانی۔ آکھنا ایہہ ہا پئی ویکھن والے نہ کہانی نوں تھاں سِر رکھ کے دھیاندے ہن تے نہ شاعری نوں۔ اِک پڑھن سُنن والے شعر سُن کے جھبدے کہانی ول نس پوندے ہن تے جس ویلے کہانی دی رمز گویڑن دا ویلا آوندا ہے تے مُڑ شعر ول پرت ویندے ہن تے گل دوہیں پاسے سِرے نہیں چڑھدی۔ہاں پڑھن سُنن والے نوں اِنج لگدا ہے پئی صوفیاں سنتاں دا قصہ کر کے اوہنے سوَلّے بھاء کُجھ گُن کھٹ کھڑیا ہے۔دُوجے پڑھن سُنن والے اوہ سیانے ہن جیہڑے پڑھن توں پہلاں ای کُجھ گھڑے مِتھے معنے چِت دھری بیٹھے ہوندے ہن۔ ایہناں دی سوچ دا مہاڑ شلوک فرید دِیاں ‘شرحاں’ تے اُلتھیاں وِچ دِسدا ہے۔ جِتھے کہانی تے شعر دونہاں نوں آپنے چِت دھرے مطلب لئی ورتیا ہوندا ہے۔
فرید دے شاعری والے مُہاندرے دا آپنا چانن اینا کُو ہے پئی بھاویں ترے سو ورھیاں دی وِتھ والی گُھنڈی دا کھولن ساڈے کھوج کاراں دے وس نہ وی ہووے تاں وی پڑھن سُنن والے نوں شلوک فرید ٹھپ کے کہانیاں نال من پرچاون دی لوڑ نہیں پینی چاہیدی۔
فرید تے اوہناں پچھوں آون والیاں وِچکار وِتھ ترے سو ورھے دی آہی کہ تریہاں ورھیاں دی۔ پر جے پنجابی رِیت دا سمُچا مُہاڑ ویکھیئے تاں، ‘شلوک فرید’ کافیاں تے قصیاں وِچ اوپرا نہیں جاپدا۔ شعر رِیت کِسے گِنے مِتھے قانون دا ناں نہیں جیہڑا شعر دی اٹکل اُتے لاگو ہووے۔ پنجابی شعر رِیت دے مہاڑ اوہ سدیویں سبھا ہن جیہڑے سانوں رُوپ وٹاوندیاں اٹکلاں اندر ساہ لیندے پئے لبھدے ہن۔ فرید دا سبندھ سولھوِیں صدی وِچ لال حسین نال، ستارھوِیں وِچ بُلھے شاہ نال، اٹھارھوِیں وِچ سچل سرمست نال تے اُنیھوِیں وِچ خواجہ غلام فرید نال ایہناں سدیویں سبھاواں راہیں بنیا ہے۔ فرید دا آپنا سبھا جے ویکھو تے اوہ نہ حسین نال رلدا ہے نہ بُلھے شاہ نال نہ سچل نال تے نہ غلام فرید نال۔
شلوک فرید دوہڑیاں دا اکٹھ ہے۔ فرید دا دوہڑا میلویاں تُکاں دی دو سطری نظم ہوندی ہے۔ آپنے آپ وِچ پُوری تے رجویں۔ (اِک ادھی وار دو دوہڑیاں دی اِک ٹکڑی وی آوندی اے-) ہر سطر وِچکار اِک ساہ دی اٹک ہوندی ہے جیہڑی معنیاں نوں دم دیندی ہے۔ ایس اٹک دا سبندھ فرید دی کلا نال گھنا ہے۔ فرید دی واج دا رُوپ سہجا ہے۔ واج اینی مَٹھی تے گُڑھی ہوئی ہے جیویں اِکلیاں بہہ کے سوچِیں پین دے ساویں سیک وِچوں پئی نِکلدی ہووے۔
عام سُنیا دوہڑا ہے:
کالے مینڈے کپڑے کالا مینڈا ویس
گُناہیں بھریا میں پِھراں، لوک آکھن درویش
ماتریاں دی ونڈ دا دوہڑے دی آکھنی نال اِنج میل مِلیا ہے بئی واج کِتوں وی چِھجدی نہیں اُتوں لفظ وی اُچیچا کورے ورتے ہن جیہناں نال تال دا سِدھا رُوپ ودھیر سِدھا جاپدا ہے۔ پر ‘لوک آکھن درویش’ والی ٹُکڑی اُتے پُج کے پِچھانہہ پرتو تے اِنج لگدا ہے جیویں کوئی بُجھارت آہی جیہڑی سِدھ پدھرے رُوپ اوہلے آپنا آپ لُکا گئی ہے۔ کپڑا ظاہر دا پڑدہ ہوندا ہے۔لوک پڑدے نوں اصل سمجھدے ہن۔ ایس کارن ظاہر باطن اِک کِیتا تے چِٹیائی دا رُوپ چھڈ کے کالک مل کے جگ دے ساہویں ہو گئے- پر اصل پڑدہ تے ویکھن والے دی اکھ اُتے ہوندا ہے۔ویکھن والے پہلوں ظاہر نوں اصل سمجھدے سن ہُن اصل نوں ظاہر آکھن لگ پئے۔ پئی ایہہ کالک تے جی اینویں اوہلا ای ہے جیہڑا سانوں بُھلاون لئی درویش کیتی بیٹھا ہے۔ مُکدی ایہہ پئی ویکھن تے کر ویکھن دی وِتھ کِسے حِیلے نہیں میلی جا سکدی۔ سچ تے کُوڑ دِیاں دوَلّیاں شکلاں والی کھیڈ وِچ کھیڈن والے تے ویکھن والے اِکو جیہے بے وسّے ہن۔ فرید دے بول وِچ اِک ہِرکھ ونا ہاسا ہے جیہڑا ‘کالے’ دا لفظ دوہراون نال گُوڑھا تھی گیا ہے۔ بولن دا ایہہ ڈھنگ اوس ویلے ورتیندا ہے جدوں سینت نال کوئی اَن گُجھیا سچ اِنکارِیاں نوں وکھاونا ہووے۔
فرید دی واج دے سہجے رُوپ پاروں دوہڑیاں اُتے کئی واری اکھاناں دا بُھلیکھا پیندا ہے- اکھان چج کُچج نکھیڑدے ہن۔ اوہناں دی آکھنی وسیب دی ورتوں نوں کلے جی تائیں اپڑاوندی ہے۔ تے جی دی واپری نوں وسیب دے مُونہہ کراوندی ہے۔ اکھان ماپیاں دی واج سُناوندے ہن۔ ایسے کارن فرید دیاں گُڑھیاں بولاں پِچھے اِک وڈیرا سیانا بولدا جاپدا ہے جیہڑا کچیاں بُھلیاں دے سِر تے مت دا پِیڈا ہتھ پیا دھریندا ہے۔ فرید بارے ایس بُھلیکھے دے پسارے ویکھنے ہوون تاں شلوک فرید دی کوئی چھپی شرح پڑھ لؤ۔ ایہہ بُھلیکھا لاہونا ہووے تاں دوہڑیاں ول گوہ کر لؤ۔ دوہڑا ہے:
گلئیں چِکڑ، دُور گھر، نال پیارے نینہہ
چلاں تاں بِھجے کمبلی، رہاں تاں تُٹے نینہہ
دوہڑے دِیاں دونہہ سطراں اندر اِک پُوری کہانی راس رُوپ وِچ کیتی لبھدی ہے۔ ایس کہانی وِچ واج مت یا سِکھیا دی نہیں، ہڈ ورتی دی واج ہے تے اوہ وی تتے تائ۔ کرن نہ کرن، ہوون نہ ہوون دِیاں دلیلاں دے مُونہہ آئی کُڑی دی واج۔ ایتھے دونہاں سطراں وِچ دلیلاں دی کِھچ تان لفظاں نوں کیہے ساویں تول تول کے ونڈدی ہے۔ لفظاں دِیاں نِکیاں نِکیاں ٹُکڑِیاں اُتے واج کھلووندی تے کھلو کے سوچاں دِیاں گُھمن گھیریاں وِچ گواچدی جاپدی ہے۔دوجی سطر دے دوویں ٹوٹے اِنج ٹکرے کھلوتے ہن جیویں دو دلیلاں دی ساوِیں پکڑ نال کُڑی دے پیر پتھرا گئے ہوون تے اوہ نہ اگے ونجن جوگی ہووے نہ پرتن جوگی۔ پر چُپ چان دا ایہہ وٹ جیہدے پِچھے دلیلاں دیاں آریاں دی سواہری رگڑ ہووے بہوں چِر نہیں جریا جاوندا۔ اِک پاسے پیر وی پاونا ای پیندا ہے۔ لاگدا دوہڑا ہے:
بِھجو سِجھو کمبلی اللہ ورسو مینہہ
جائے مِلاں تنہاں سجناں، تُٹو ناہیں نینہہ
کُڑی اگانہہ پیر چا کے چُپ چان دا وٹ تروڑیا ہے۔ ایس دوہڑے وِچ لفظاں دِیاں ٹُکڑِیاں دا ساواں تول نہیں رہیا-‘ بِھجو’ ‘سِجھو’ ‘ورسو’ والیاں واج دیاں سٹاں دلیلاں دا جادُو بھن چھڈیا ہے ۔ تے اندرلے اُدم دے ڈکے کھول دِتے ہن۔ ایہناں دے کُھلدیاں دوجا مصرع ہٹّھ دا ہَڑھ ہو کے نِکلیا ہے۔ ویکھو ‘جائے مِلاں’ وِچوں اُگھڑی واج دی لہر کیویں آپ مہاری تے انجھک ‘سجناں’ والے کنڈھے نال جا پلمدی ہے:
جائے مِلاں تنہاں سجناں، تُٹو ناہیں نینہہ
ویکھو چِکڑ تے مِینہہ کنی دے ڈر تے کمبلی دے سنبھالے والیاں رمزاں جیہڑیاں پہلے دوہڑے وِچ پیراں اُتے پکڑ کریندیاں ہن ایتھے پیراں نوں اگانہہ ودھاون دی ونگار بن گئیاں ہن۔ جِنی مینہہ دی پھنڈ ودھے تے جِنی کمبلی بِھجے اونی من دی لہر پئی گھنیری تِھیندی ہے۔ کمبلی باہرلے رُوپ دی رمز ہے۔ اوہ رُوپ جیہڑا جگ دی ویکھنی بندے دی کایا اُتے اُچھاڑ کر کے پا دیندی ہے۔ کمبلی تے وجود دی، اُچھاڑ تے اصل کایا دی نکھیڑ تدوں ای کر سکیدی ہے جدوں آپنی اکھ جگ ویکھنی کولوں وکھ ہو کے آپنے آپ نوں ویکھے۔ پہلے دوہڑے وِچ کمبلی بِھج جاون دا ڈر ایسے پاروں ہا پئی فرید دی اکھ جگ دی اکھ کولوں بہوں وکھری نہ آہی تے کمبلی توں آپنے اصلے نوں نکھیڑ کے نہ ویکھدی آہی۔ دوجے دوہڑے پُجدیاں ایہہ نکھیڑ ہو گئی تے وجود ہتھیں کمبلی نوں چِکڑ تے واچھڑ وِچ رولدا آپنی ترنگ وِچ اگانہہ ول ٹُر پیا۔ گلی وسیب دے ویہار دی رمز ہے۔ ایتھوں لنگھیوں باجھ گزارا نہیں۔مِینہہ یا رُت سمے دے نِت وگدے روڑھ دی نشانی ہے۔ ایہدے اگے وی کِسے دی واہ نہیں۔ ایہناں دونہاں دی پکڑ وِچ رہندیاں وی اوس توں چُھٹ جاون والے وِرلے اوہ ہن جیہناں کمبلی نوں وجود توں وکھ کر سنجاتا۔ اِک اٹکل والی نِکی جیہی گل ہور ایہناں دوہڑیاں وِچ ویکھن گوچری ایہہ ہے پئی پہلے دوہڑے وِچ دلیلاں دا کھوبا ہا تے چِکڑ دی رمز ورتی، دُوجے وِچ اُدم دی موج اُسرنی آہی تے چِکڑ دی تھاویں مِینہہ ورھن دی رمز آندی۔
‘شلوک فرید’ دے دوہڑے معنیاں دی ایڈی ونگی سہاردیاں وی آپنے مَٹھے ٹورے والی آن نہیں چھڈدے۔واج وِچ جیہڑی سُچج دی گُڑھتی اے اوہ اندر دیاں ہلناں وِچ وی نہیں گواچی۔ ایہہ نہیں پئی دو پٹیئے دوہڑے دے آپنے سچّے وِچ ای کوئی اجیہی اُچیچی گل ہوندی اے جیہڑی واج نوں ہمیش ای اِنج سنبھال رکھدی ہے۔ ہوراں شاعراں دوہڑے دے ایسے سچّے وِچوں آپنے سبھا مُوجب ہور ہور ڈھالاں ڈھالِیاں- بُلھے شاہ دا دوہڑا ویکھ لؤ:
پی شراب اتے کھا کباب ہیٹھ بال ہڈاں دی اگ
بُلھیا بھن گھر رب دا، ایس ٹھگاں دے ٹھگ نوں ٹھگ
ایتھے دوہڑے دا سچّا شاعر دی واج دی اُچَھل نال تِڑکدا جاپدا ہے۔ واج دیاں اٹکاں ایتھے ہُجھاں ہو کے لفظاں دِیاں ٹُکڑِیاں نوں اِک بئے نال پئیاں بھڑاوندِیاں ہن۔ شاہ ہوراں دی آکھنی ایس دوہڑے وِچ ہور ویروے نال ویکھ لئیے تاں شلوک فرید وِچ دوہڑیاں دا سبھا وی ودھیرے نِتر جاوے۔
شاہ ہورِیں آپنے آپ نوں اوہناں کاریاں لئی ونگاردے ہن جیہڑے جگ دی ویکھنی نِنددی رددی ہے۔ تے پی، کھا، بال، بھن، ٹھگ، دِیاں سینتاں اندر نِرا کرن دا امر ای نہیں، کر ورتن دا ہُلار وی ہے، آکھن دِیاں ایہہ سینتاں اصلِیں کرن دِیاں سینتاں ہن۔ ہڈاں دی اگ اُتے جیہڑے ماس دا کباب چڑھنا ہے اوہ آپنے ای وجود دا ماس ہے تے شراب آپنے ای جُسے دی رت ہے۔ اوہ جُسہ جیہڑا جِند دا یا رب دا گھر وی ہے تے آپنے آپ دا پنجرہ وی۔ شاہ ہوراں نوں حیاتی دے ونو ون رُوپاں دی اندرلی اِکتا دی گُھنڈی آپنے وجود وِچ ای دِسدی ہے پر نال آپنا وجود ای ایس اِکتا تائیں پُجن توں ڈکدا وی ہے۔
جیون دی ایس دُوَل نوں شاہ ہورِیں اُدم دی موج نال نبیڑنا چاہوندے ہن۔ جیہڑا اُدم فرید دے دوہڑے وِچ کمبلی دے بِھجن سِجھن نال جمدا ہے اوہو ایتھے سرِیر دے بنّے بھنن نال جمدا ہے۔ ایتھے اُدم دی موج دی رمز اِنج سمجھو جیویں شراب دے جھل تے واشنا دی ہنیری اگے لگ کے کوئی کِسے دا گھر بھن کے اندر جا وڑے تے گھر والا انبھول ای پھڑیا جاوے۔بندہ آپ ای جیون دی اِکتا وی سانبھی بیٹھا ہے پر آپ ای جیون دے دُوَلے رُوپ دی تصویر وی ہے اِکتا دی سار اوس ویلے تیکر نہیں ہتھ لگدی جد تیکر دُوَل نوں مُکا نہ لیا جاوے۔حیاتی دی ایس گھمبیر کھیڈ نوں شاہ ہوراں آپنی کلا راہیں اِک دوہڑے وِچ کھیڈ وکھایا ہے۔ بُلھے شاہ دے معنے فرید دیاں دونہہ دوہڑیاں دیاں معنیاں کولوں ڈھیر دُراڈے نہیں پر سبھا دے فرق نال دونہاں شاعراں دے ٹورے وکھو وکھ تھی گئے ہن۔ دوہڑا جیہدے وِچ فرید دھیان دا نِگھ پالیا ہا جدوں بُلھے شاہ دے ہتھ گیا تے بھانبڑ بن گیا۔ اِک سانجھ اُتلیاں ترونہہ دوہڑیاں وِچ ایہہ لبھدی ہے پئی ایہناں وِچ دَسّی ہڈورتی کوئی عام تے سِدھ پدھری ہڈورتی نہیں۔ رمزاں دیاں پیچاں تے پکھاں دا وی کوئی اوڑک نہیں۔ وت وی آکھنی وِچ جذبے دی اِک دھار اجیہی سِدھی تے اجیہی ترِکھی ہے جیہڑی ہر پدھر دے پڑھن سُنن والے اُتے کُجھ نہ کُجھ کاٹ کر کے ای ہٹدی ہے۔
فرید دی واج دے سہجے تے سواہرے جیہے ٹورے نوں ویکھ کے کئیاں پڑھن سُنن والیاں ایہہ گویڑیا پئی فرید حیاتی نوں نِندن رَدن والا کوئی سادُھو ہے جیہڑا جیون توں چِت چاون دی مت دیندا ہے۔ اج دے کئی بھلے لوک فرید دے اجیہے انگریزی اردو اُلتھے کریندے ہن جیہڑے عمر خیام دیاں انگریزی اُلتھیاں والی بَھے مریندے ہن۔ پر ایہناں لوکاں دا وی دوس نہیں۔ ایہناں وڈیاں کولوں سُنیا ہویا ہے پئی صوفی شاعری اوہ ہے جیہڑی تیاگ دا درس دیوے۔ بھلے لوک گل نوں دھیانن دا کم تاں کریندے ای نہیں۔ اوہناں دا کم تے ہو گزریاں دِیاں ورھے گنڈھاں بُھگتاون تے دےنہہ دیہاراں اُتے اخباراں دے ڈنگ ٹپاون ای ہوندا ہے یا دیس دے ‘کلچر’ بارے کڈھیاں سرکاری خلاصیاں دا بھار ساواں کرن۔ صوفی شاعری بارے اُتے دسیا گویڑ چروکنا ہے۔ تے کارن ایہدا ایہہ ہے پئی جیہڑیاں سیانیاں ایس گل دا نتارا کرنا ہا اوہ آپے ای بُھلیں پے گئے ۔لاجونتی راما کرشنا توں شریف کُنجاہی تیکر صوفی شاعری بارے جِنا کُجھ وی نویاں پرکھ کاراں لِکھیا اوہ اُتے دسے گویڑ نوں پکیاں ای کریندا گیا۔ سوچاں بھاویں پُرانیاں ای ہوون پر ہر سمے سوچ دے سچّے نویں ہوندے ہن۔ تے ہر جُگ اگلیاں دی شاعری نوں آپنیاں سچّیاں راہیں سیاندا تے اپناوندا ہے۔ پرکھ کاراں دا کم ایہہ ہوندا ہے پئی اوہ اگلیاں دی کرت نوں نویاں سچّیاں دے ساہویں کر کے پڑھن سُنن والیاں نوں دھیان کراوندے رہن۔ ڈاکٹر لاجونتی ہوراں تے نویاں سچّیاں نوں مُونہہ ای نہ دھریا۔ شریف کُنجاہی ہوراں دا لیکھ (صوفیاں دی شاعری— ‘جھاتیاں’) ڈھیر دھیان جوگا ہے کیوں جے ایہدے وِچ صوفی شاعری بارے جیہڑے وچار دسے گئے ہن اوہ پرکھ دے اِک پُورے پکے اجوکے پنتھ وِچوں اُسرے ہن- لِکھیو نیں:
”آپنے طور طریقیاں وِچ وکھ وکھ ہوندیاں وی صوفیاں دے سارے ٹولے اِک گل وِچ سانجھے دِسدے نیں تے اوہ اوہناں دا دُنیا دے جنجالاں توں پرانہہ رہنا اے۔ جد تک انسانی علم ایانا سی لوک ایہناں گلاں نوں سُن کے سِر متھے رکھدے رہے جے دُنیا دے جنجالاں توں دُور دُور نَسن والے ایس گلے نَسدے نیں جے ایہناں پھاہِیاں وِچ پَے کے رب دا دھیان نہیں رہندا۔۔۔۔۔۔ پر اج کِسے نوں ایہہ گل سمجھانی اوکھی نہیں جے کِسے حُجرے دے اندر رب رب کرن والا وی ڈِھڈ بھرن لئی دو ویلے نہ سہی اِک ویلے اِک گُلی جے کھاندا ہے تاں وی اوس اِک گُلی لئی کِسے ہوری نوں ضرورتوں ودھ کم کرن تے مجبور کر رہیا اے-”
ایس گل تے آون توں پہلاں شریف کُنجاہی ہوراں اوہناں ڈھیر ساریاں وچاراں نوں تھوڑا تھوڑا پڑچولیا ہے جیہڑے صوفی پنتھ دے ناں ہیٹھ نشر ہوئے تے دسیو نیں پئی صوفیاں دی سوچ وسیب تے ویلے دِیاں اوکڑاں جرن دا یا ایہناں اوکڑاں کولوں کھیہڑا چُھڈاون دا اِک ڈھنگ آہی۔ تے اج بندہ ایہناں اوکڑاں نوں مُڈھوں مُکاون دا جتن پیا کریندا ہے ایس پاروں صوفی سوچ دا اگے والا درجہ نہیں کیتا جا سکدا۔ شریف کنجاہی ہوراںایہہ لیکھ دُوجی جگت لام دے کُجھ چِر مگروں لِکھیا ہا۔ بندے دے جتن تے عِلم دیاں ساریاں پکھاں بارے اج وی اوسے یقین نال گل کیتی جا سکدی ہے کہ نہیں ایہہ جھیڑا میں ایتھے نہیں چھوہندا۔ پر اینا مننا پوسی پئی شریف کُنجاہی ہوراں دی گل وِچ آپنے سبھا دی اِک وڈی سچائی ہے جیہدے توں مُونہہ نہیں موڑیا جا سکدا۔ ویکھن والی گل اینی ہے پئی ایس سچائی دا وڈی ‘صوفی’ شاعری نال کِنا کُو سبندھ بَندا ہے تے شیخ فرید توں سچل تے غلام فرید تائیں وڈیریاں پنجابی ‘صوفی’ شاعراں دی شاعری کِنی کُو ‘حُجرے اندر رب رب کرن’ دی شاعری اے- ایس گل دا جواب ایس ویروے وِچ ہے پئی جیون دے سارے پسار دا گیان کرن دی کیہ لوڑ ہے تے ایہہ گیان حُجرے وِچ بہہ کے رب رب کرن توں کِنا کُو دُراڈا ہے۔
فرید دا دوہڑا ہے:
بِرہا بِرہا آکھیے بِرہا توں سُلطان
فریدا جِت تن بِرہوں نہ اُپجے سو تن جان مسان
ایتھے بِرہا اوس مُڈھلی لگن دا ناں ہے جیہڑی بندے نوں اکھ اُگھیڑدیاں ای آپنے آپ تے آپنے دوالے نوں تے دونہاں دے سبندھ نوں سمجھن لئی کُھنڈن لگ پیندی ہے تے اکھاں میٹن تائیں نہیں چھڈدی۔ کِسے دا کِسے سوچ تے رُوح آوندا ہے کِسے دا کِسے تے۔ ایہہ لگن بندے دے سارے عِلم تے سارے جتن دی نِینہہ ہے۔ ایس لگن نوں فرید ‘سلطان’ دے درجے کیتا ہے جیہدا جیون دی پُوری کہانی وِچ حُکم چلدا ہے تے جیہڑی ‘رب دا پرچھاواں’ وی ہے۔ ایس لگن توں وانجے وجود نوں فرید مسان آکھیا ہے۔ سلطان تے مسان دیاں لفظاں وِچ تُک دی سانجھ تاں ہے پر جِنی سلطان دے لفظ اندر جذبے دی چڑھتل ہے اونا ای مسان دے لفظ اُتے روح کِردا ہے تے واج سُنجی تِھیندی اے۔ لگن لہر دا ہوون جیون ہے تے نہ ہوون موت۔ ایہہ مُڈھلی رمز اے جیہنوں ہور ‘صوفی’ رمزاں وانگ سِدھ پدھری گل سمجھن نال ایہہ بُھلیکھا پیندا ہے پئی صوفی سوچ ہر ویلے موت وِچ اڑی رہندی آہی۔ فرید دی کرت وِچ جِتھے موت حیاتی رمزاں بنِیاں اوتھے بندے دا سریر ایس ساری رمز رتی کھیڈ دا اکھاڑا بن گیا۔کُوڑ تے سچ، ظاہر تے باطن، دُوَل تے اِکوَل ہر گل دا نتارا سریر والی رمز راہیں ہوندا ہے۔ دوہڑا ویکھو:
نھاتی دھوتی سنبہی سُتی آءِ نچند
فریدا رہی سو بِیڑی ہِنگ دی گئی کتُھوری گندھ
تھوڑا جیہا گوہ کریئے تے سہی ہو ویندا ہے پئی ایتھے فرید موت نوں مُونہہ دھر کے گل جیون دی کیتی ہے۔نھاتی دھوتی سودھی سواری لوتھ ویکھیئے تاں نچنت ِیندر ماندی جاپدی ہے۔ ایس ظاہر ہیٹھ اصل گل اوہ ہووندی اے جیہڑی دُوجی پٹی وِچ آئی ہے۔ اِنجے ای جیہڑا بُت ظاہر حال جیوندا تے گھنا سانبھیا سودھیا دِسدا ہے اندروں اوہدیوں وی جِند دی اصل سُگندھ اُڈ گئی ہوندی ہے۔ جِند نوں کتھوری گندھ آکھیو نیں تے ہِنگ نالوں نکھیڑیو نیں جیہڑی لوتھ نوں کفنیر کے لاوندے ہن۔ ایہہ وی ویکھو پئی ‘رہی سو بِیڑی ہِنگ دی’ والا ٹوٹا ‘گئی کتھوری گندھ’ والے ٹوٹے اگے کیڈا ہولا تے کھوکھلا لگدا ہے۔ ہِنگ تے کتھوری دوویں بندے دے سریر دے اندرے ای ہوندِیاں ہن۔ اِک بیا دوہڑا اِنج ٹُردا ہے:
رات کتھوری ونڈیئے سُتےاں مِلے نہ بھاہ
جیہناں نین نِندراولے تِنہاں مِلن کوائ
اُتلے دوہڑے دی ‘کتھوری گندھ’ والی رمز وی ایتھے مُڑ لیاندی نیں تے سون والی وی۔ ایتھے کستُوری اوہ شے ہے جیہڑی بندے دے جُسے وِچ جند ہے، جیہڑی حیاتی دا ست ہے۔ رات اوہ ہنیرا ہے جیہدے اِک رُوپ وِچ ظاہر دے سارے نکھیڑویں مُہاندرے گواچ جاوندے ہن۔ جیہدی کالی کُکھ وِچوں حیاتی دی سگندھ پُنگردی ہے۔ رات ڈِٹھی دا مُونہہ کج کے ان ڈِٹھی دی تانگھ بَندے دے وجود وِچ کِھڑاؤندی ہے پر رات دی سگندھ اوہناں دے ونڈے ای آوندی ہے جیہڑے جگراتے جالدے ہن۔ کستوری والی رمز ایتھے بہوں سوہندی ہے۔کستوری دے کالے رنگ نوں راتیں ویکھیا نہیں جا سکدا، بس ایہدی لہر ہنیرے وِچوں اُگھڑ کے جاگدیاں رُوحاں اندر ان بُجھی جا وڑدی ہے۔
‘شلوک فرید’ دیاں بہوں دوہڑیاں وِچ جیہڑا بندے دے سریر دی رمز نوں کِسے نہ کِسے رنگ ورتیا گیا ہے اوس توں ایہہ وی سہی ہوندا ہے پئی فرید دِیاں گلاں وِچ ہڈورتی دا رس ڈھیر سنگھنا ہے تے اوہدی ہڈورتی اصل تن جھاگی ہے۔جیہڑیاں راتاں سُگندھوں سکھنِیاں ہن اوہناں وِچ تن جھاگی دا رُوپ ویکھو:
فریدا راتیں وڈِیاں دُھکھ دُھکھ اُٹھن پاس
دِھرگ تنہاں دا جیونا جیہناں وِڈانی آس
یاں ایہہ دوہڑا:
اج نہ سُتی کنت سیوں انگ مُڑے مرجھائے
جا پُچھو ڈوہاگنی تُم کیویں رین وِہائے
ایتھے رات نال سریر دے ٹاکرے دا ہور رُوپ وکھایو نیں۔ ایتھے پِنڈا سُگندھ دی سِک دے سیک وِچ دُھکھدا تے مُڑکدا ہے جیویں کنت ملاوے باجھوں نار دے انگ۔ دونہاں دوہڑیاں وِچ پہلی پٹی وچھوڑے دے دُکھ دی اِک شکل وکھاؤندی ہے تے دُوجی پٹی ایسے دُکھ دی ہاتھ لیندی ایہدے بے انت ڈُونگھ ول سینت مریندی ہے۔ سریر نوں اِک بئی رمز دے رُوپ اندر ویکھو:
گھڑیئے گھڑیئے ماریئے پہریں لئے سزائے
سو ہِیڑا گھڑیال جیوں ڈُکھیں رین وہائے
ایتھے سریر نوں گھڑیال آکھیو نیں۔ سمے دا ویہاگ گھڑیال اُتے سٹاں بن کے ورھدا ہے۔ اِنج ای ہر جیوندا سریر آپنے آپ اُتے سمے نوں سہاردا تے مِندا ہے۔ سُنجی رات اندر گھڑیال دِیاں کُوکاں بندے دے آپنے سریر دِیاں کُوکاں ہن۔ گھڑیال دا جگراتا سُگندھ دی اُڈیک والے جگراتے کولوں کُجھ ہٹواں جیہا تاں ہو جاوندا ہے پر ہے اوسے دا ای اِک ڈھیر گُوڑھا رُوپ۔ فرید دی کرت وِچ بندے دے وجود دی گُجھی پِیڑ دی کہانی دے ایہہ دو سِرے ہن۔ایہہ دوویں سِرے مِل وی جاوندے ہن:
کُوک فریدا کُوک توں جیویں راکھا جوار
جب لگ ٹانڈا نہ گرے تب لگ کُوک پُکار
گھڑیال والی رمز وِچ جیہڑی گل گُجھی آہی پئی گھڑیال نِرا سمے دے ویہاگ دا لیکھا نہیں کریندا، بندے نوں ساودان وی کریندا ہے ایتھے اوہ گل کُھل گئی ہے۔ ایتھے بندے نے آپنیاں کُوکاں نوں سمجھن تے سمے نال نجِٹھن دا جتن کیتاہے۔ سارِیاں اوکڑاں اوس اِک گھڑی تیکر ای ہن جدوں تیکر وجود دا ٹانڈا پک کے ڈھے نہیں پیندا۔ جیون دی کھیڈ وِچ موت توں پہلاں کوئی وی پُگ نہیں سکدا- جد توڑیں ٹانڈا کچا رہوے راکھے دا تراہ کُوکاں بن بن نِکلدا رہندا ہے۔ کُوک دے لفظ وِچ اِک اُدم دی لہر وی ہے جیہڑی دسدی ہے پئی فرید سمے دے ویہاگ نوں سمجھ سیان کے قبولیا ہے۔ ایتھے ایہہ گل ویکھن والی ہے پئی جوار والی رمز وِچ وی وجود دے ای دو رُوپ دسے گئے ہن۔ بندہ آپ ای باہروں راکھا تے اندروں ٹانڈا ہے۔ اِنج ایہہ رمز اندر باہر دی دُوَل نوں وی نبیڑ گئی ہے۔
‘شلوک فرید’ بارے ایس ویروے راہیں ایہہ ویکھیا جا سکدا ہے پئی فرید دا آپنا وکھرا رُوپ تاں ہے پر ایہہ رُوپ پنجابی شعر رِیت دیاں سدیویاں سبھاواں توں نکھیڑواں نہیں۔ ایس کارن فرید دی کرت کِسے وی صدی وِچ رچی گئی ہووے ہورناں شاعراں دی کرت نالوں آپنا جوڑ توڑدی نہیں۔
ایہہ نہیں پئی مینوں لوک منتا دِیاں کہانیاں بے گُنیاں لگدِیاں ہن یا مینوں ایہناں کہانیاں وِچ تے شاعری وِچ کوئی جوڑ نہیں دِسدا- جیہناں لوکاں نوں خلقت سنت دے درجے گِندی ہے اوہناں دِیاں کہانیاں لوکائی دِیاں آپنیاں کہانیاں ہوندِیاں ہن۔ اوہناں دِیاں اچرج کاریاں دے چرچے ہیٹھ ساڈِیاں آپنیاں رِیجھاں تے ڈر کجے ہوندے ہن۔ فرید، نانک، حسین تے بُلھے شاہ دِیاں کہانیاں اِنج ای گوہ جوگیاں تے رمز رتیاں ہن جیویں ہیر تے رانجھے دی کہانی، پُورن دی کہانی۔ آکھنا ایہہ ہا پئی ویکھن والے نہ کہانی نوں تھاں سِر رکھ کے دھیاندے ہن تے نہ شاعری نوں۔ اِک پڑھن سُنن والے شعر سُن کے جھبدے کہانی ول نس پوندے ہن تے جس ویلے کہانی دی رمز گویڑن دا ویلا آوندا ہے تے مُڑ شعر ول پرت ویندے ہن تے گل دوہیں پاسے سِرے نہیں چڑھدی۔ہاں پڑھن سُنن والے نوں اِنج لگدا ہے پئی صوفیاں سنتاں دا قصہ کر کے اوہنے سوَلّے بھاء کُجھ گُن کھٹ کھڑیا ہے۔دُوجے پڑھن سُنن والے اوہ سیانے ہن جیہڑے پڑھن توں پہلاں ای کُجھ گھڑے مِتھے معنے چِت دھری بیٹھے ہوندے ہن۔ ایہناں دی سوچ دا مہاڑ شلوک فرید دِیاں ‘شرحاں’ تے اُلتھیاں وِچ دِسدا ہے۔ جِتھے کہانی تے شعر دونہاں نوں آپنے چِت دھرے مطلب لئی ورتیا ہوندا ہے۔
فرید دے شاعری والے مُہاندرے دا آپنا چانن اینا کُو ہے پئی بھاویں ترے سو ورھیاں دی وِتھ والی گُھنڈی دا کھولن ساڈے کھوج کاراں دے وس نہ وی ہووے تاں وی پڑھن سُنن والے نوں شلوک فرید ٹھپ کے کہانیاں نال من پرچاون دی لوڑ نہیں پینی چاہیدی۔
فرید تے اوہناں پچھوں آون والیاں وِچکار وِتھ ترے سو ورھے دی آہی کہ تریہاں ورھیاں دی۔ پر جے پنجابی رِیت دا سمُچا مُہاڑ ویکھیئے تاں، ‘شلوک فرید’ کافیاں تے قصیاں وِچ اوپرا نہیں جاپدا۔ شعر رِیت کِسے گِنے مِتھے قانون دا ناں نہیں جیہڑا شعر دی اٹکل اُتے لاگو ہووے۔ پنجابی شعر رِیت دے مہاڑ اوہ سدیویں سبھا ہن جیہڑے سانوں رُوپ وٹاوندیاں اٹکلاں اندر ساہ لیندے پئے لبھدے ہن۔ فرید دا سبندھ سولھوِیں صدی وِچ لال حسین نال، ستارھوِیں وِچ بُلھے شاہ نال، اٹھارھوِیں وِچ سچل سرمست نال تے اُنیھوِیں وِچ خواجہ غلام فرید نال ایہناں سدیویں سبھاواں راہیں بنیا ہے۔ فرید دا آپنا سبھا جے ویکھو تے اوہ نہ حسین نال رلدا ہے نہ بُلھے شاہ نال نہ سچل نال تے نہ غلام فرید نال۔
شلوک فرید دوہڑیاں دا اکٹھ ہے۔ فرید دا دوہڑا میلویاں تُکاں دی دو سطری نظم ہوندی ہے۔ آپنے آپ وِچ پُوری تے رجویں۔ (اِک ادھی وار دو دوہڑیاں دی اِک ٹکڑی وی آوندی اے-) ہر سطر وِچکار اِک ساہ دی اٹک ہوندی ہے جیہڑی معنیاں نوں دم دیندی ہے۔ ایس اٹک دا سبندھ فرید دی کلا نال گھنا ہے۔ فرید دی واج دا رُوپ سہجا ہے۔ واج اینی مَٹھی تے گُڑھی ہوئی ہے جیویں اِکلیاں بہہ کے سوچِیں پین دے ساویں سیک وِچوں پئی نِکلدی ہووے۔
عام سُنیا دوہڑا ہے:
کالے مینڈے کپڑے کالا مینڈا ویس
گُناہیں بھریا میں پِھراں، لوک آکھن درویش
ماتریاں دی ونڈ دا دوہڑے دی آکھنی نال اِنج میل مِلیا ہے بئی واج کِتوں وی چِھجدی نہیں اُتوں لفظ وی اُچیچا کورے ورتے ہن جیہناں نال تال دا سِدھا رُوپ ودھیر سِدھا جاپدا ہے۔ پر ‘لوک آکھن درویش’ والی ٹُکڑی اُتے پُج کے پِچھانہہ پرتو تے اِنج لگدا ہے جیویں کوئی بُجھارت آہی جیہڑی سِدھ پدھرے رُوپ اوہلے آپنا آپ لُکا گئی ہے۔ کپڑا ظاہر دا پڑدہ ہوندا ہے۔لوک پڑدے نوں اصل سمجھدے ہن۔ ایس کارن ظاہر باطن اِک کِیتا تے چِٹیائی دا رُوپ چھڈ کے کالک مل کے جگ دے ساہویں ہو گئے- پر اصل پڑدہ تے ویکھن والے دی اکھ اُتے ہوندا ہے۔ویکھن والے پہلوں ظاہر نوں اصل سمجھدے سن ہُن اصل نوں ظاہر آکھن لگ پئے۔ پئی ایہہ کالک تے جی اینویں اوہلا ای ہے جیہڑا سانوں بُھلاون لئی درویش کیتی بیٹھا ہے۔ مُکدی ایہہ پئی ویکھن تے کر ویکھن دی وِتھ کِسے حِیلے نہیں میلی جا سکدی۔ سچ تے کُوڑ دِیاں دوَلّیاں شکلاں والی کھیڈ وِچ کھیڈن والے تے ویکھن والے اِکو جیہے بے وسّے ہن۔ فرید دے بول وِچ اِک ہِرکھ ونا ہاسا ہے جیہڑا ‘کالے’ دا لفظ دوہراون نال گُوڑھا تھی گیا ہے۔ بولن دا ایہہ ڈھنگ اوس ویلے ورتیندا ہے جدوں سینت نال کوئی اَن گُجھیا سچ اِنکارِیاں نوں وکھاونا ہووے۔
فرید دی واج دے سہجے رُوپ پاروں دوہڑیاں اُتے کئی واری اکھاناں دا بُھلیکھا پیندا ہے- اکھان چج کُچج نکھیڑدے ہن۔ اوہناں دی آکھنی وسیب دی ورتوں نوں کلے جی تائیں اپڑاوندی ہے۔ تے جی دی واپری نوں وسیب دے مُونہہ کراوندی ہے۔ اکھان ماپیاں دی واج سُناوندے ہن۔ ایسے کارن فرید دیاں گُڑھیاں بولاں پِچھے اِک وڈیرا سیانا بولدا جاپدا ہے جیہڑا کچیاں بُھلیاں دے سِر تے مت دا پِیڈا ہتھ پیا دھریندا ہے۔ فرید بارے ایس بُھلیکھے دے پسارے ویکھنے ہوون تاں شلوک فرید دی کوئی چھپی شرح پڑھ لؤ۔ ایہہ بُھلیکھا لاہونا ہووے تاں دوہڑیاں ول گوہ کر لؤ۔ دوہڑا ہے:
گلئیں چِکڑ، دُور گھر، نال پیارے نینہہ
چلاں تاں بِھجے کمبلی، رہاں تاں تُٹے نینہہ
دوہڑے دِیاں دونہہ سطراں اندر اِک پُوری کہانی راس رُوپ وِچ کیتی لبھدی ہے۔ ایس کہانی وِچ واج مت یا سِکھیا دی نہیں، ہڈ ورتی دی واج ہے تے اوہ وی تتے تائ۔ کرن نہ کرن، ہوون نہ ہوون دِیاں دلیلاں دے مُونہہ آئی کُڑی دی واج۔ ایتھے دونہاں سطراں وِچ دلیلاں دی کِھچ تان لفظاں نوں کیہے ساویں تول تول کے ونڈدی ہے۔ لفظاں دِیاں نِکیاں نِکیاں ٹُکڑِیاں اُتے واج کھلووندی تے کھلو کے سوچاں دِیاں گُھمن گھیریاں وِچ گواچدی جاپدی ہے۔دوجی سطر دے دوویں ٹوٹے اِنج ٹکرے کھلوتے ہن جیویں دو دلیلاں دی ساوِیں پکڑ نال کُڑی دے پیر پتھرا گئے ہوون تے اوہ نہ اگے ونجن جوگی ہووے نہ پرتن جوگی۔ پر چُپ چان دا ایہہ وٹ جیہدے پِچھے دلیلاں دیاں آریاں دی سواہری رگڑ ہووے بہوں چِر نہیں جریا جاوندا۔ اِک پاسے پیر وی پاونا ای پیندا ہے۔ لاگدا دوہڑا ہے:
بِھجو سِجھو کمبلی اللہ ورسو مینہہ
جائے مِلاں تنہاں سجناں، تُٹو ناہیں نینہہ
کُڑی اگانہہ پیر چا کے چُپ چان دا وٹ تروڑیا ہے۔ ایس دوہڑے وِچ لفظاں دِیاں ٹُکڑِیاں دا ساواں تول نہیں رہیا-‘ بِھجو’ ‘سِجھو’ ‘ورسو’ والیاں واج دیاں سٹاں دلیلاں دا جادُو بھن چھڈیا ہے ۔ تے اندرلے اُدم دے ڈکے کھول دِتے ہن۔ ایہناں دے کُھلدیاں دوجا مصرع ہٹّھ دا ہَڑھ ہو کے نِکلیا ہے۔ ویکھو ‘جائے مِلاں’ وِچوں اُگھڑی واج دی لہر کیویں آپ مہاری تے انجھک ‘سجناں’ والے کنڈھے نال جا پلمدی ہے:
جائے مِلاں تنہاں سجناں، تُٹو ناہیں نینہہ
ویکھو چِکڑ تے مِینہہ کنی دے ڈر تے کمبلی دے سنبھالے والیاں رمزاں جیہڑیاں پہلے دوہڑے وِچ پیراں اُتے پکڑ کریندیاں ہن ایتھے پیراں نوں اگانہہ ودھاون دی ونگار بن گئیاں ہن۔ جِنی مینہہ دی پھنڈ ودھے تے جِنی کمبلی بِھجے اونی من دی لہر پئی گھنیری تِھیندی ہے۔ کمبلی باہرلے رُوپ دی رمز ہے۔ اوہ رُوپ جیہڑا جگ دی ویکھنی بندے دی کایا اُتے اُچھاڑ کر کے پا دیندی ہے۔ کمبلی تے وجود دی، اُچھاڑ تے اصل کایا دی نکھیڑ تدوں ای کر سکیدی ہے جدوں آپنی اکھ جگ ویکھنی کولوں وکھ ہو کے آپنے آپ نوں ویکھے۔ پہلے دوہڑے وِچ کمبلی بِھج جاون دا ڈر ایسے پاروں ہا پئی فرید دی اکھ جگ دی اکھ کولوں بہوں وکھری نہ آہی تے کمبلی توں آپنے اصلے نوں نکھیڑ کے نہ ویکھدی آہی۔ دوجے دوہڑے پُجدیاں ایہہ نکھیڑ ہو گئی تے وجود ہتھیں کمبلی نوں چِکڑ تے واچھڑ وِچ رولدا آپنی ترنگ وِچ اگانہہ ول ٹُر پیا۔ گلی وسیب دے ویہار دی رمز ہے۔ ایتھوں لنگھیوں باجھ گزارا نہیں۔مِینہہ یا رُت سمے دے نِت وگدے روڑھ دی نشانی ہے۔ ایہدے اگے وی کِسے دی واہ نہیں۔ ایہناں دونہاں دی پکڑ وِچ رہندیاں وی اوس توں چُھٹ جاون والے وِرلے اوہ ہن جیہناں کمبلی نوں وجود توں وکھ کر سنجاتا۔ اِک اٹکل والی نِکی جیہی گل ہور ایہناں دوہڑیاں وِچ ویکھن گوچری ایہہ ہے پئی پہلے دوہڑے وِچ دلیلاں دا کھوبا ہا تے چِکڑ دی رمز ورتی، دُوجے وِچ اُدم دی موج اُسرنی آہی تے چِکڑ دی تھاویں مِینہہ ورھن دی رمز آندی۔
‘شلوک فرید’ دے دوہڑے معنیاں دی ایڈی ونگی سہاردیاں وی آپنے مَٹھے ٹورے والی آن نہیں چھڈدے۔واج وِچ جیہڑی سُچج دی گُڑھتی اے اوہ اندر دیاں ہلناں وِچ وی نہیں گواچی۔ ایہہ نہیں پئی دو پٹیئے دوہڑے دے آپنے سچّے وِچ ای کوئی اجیہی اُچیچی گل ہوندی اے جیہڑی واج نوں ہمیش ای اِنج سنبھال رکھدی ہے۔ ہوراں شاعراں دوہڑے دے ایسے سچّے وِچوں آپنے سبھا مُوجب ہور ہور ڈھالاں ڈھالِیاں- بُلھے شاہ دا دوہڑا ویکھ لؤ:
پی شراب اتے کھا کباب ہیٹھ بال ہڈاں دی اگ
بُلھیا بھن گھر رب دا، ایس ٹھگاں دے ٹھگ نوں ٹھگ
ایتھے دوہڑے دا سچّا شاعر دی واج دی اُچَھل نال تِڑکدا جاپدا ہے۔ واج دیاں اٹکاں ایتھے ہُجھاں ہو کے لفظاں دِیاں ٹُکڑِیاں نوں اِک بئے نال پئیاں بھڑاوندِیاں ہن۔ شاہ ہوراں دی آکھنی ایس دوہڑے وِچ ہور ویروے نال ویکھ لئیے تاں شلوک فرید وِچ دوہڑیاں دا سبھا وی ودھیرے نِتر جاوے۔
شاہ ہورِیں آپنے آپ نوں اوہناں کاریاں لئی ونگاردے ہن جیہڑے جگ دی ویکھنی نِنددی رددی ہے۔ تے پی، کھا، بال، بھن، ٹھگ، دِیاں سینتاں اندر نِرا کرن دا امر ای نہیں، کر ورتن دا ہُلار وی ہے، آکھن دِیاں ایہہ سینتاں اصلِیں کرن دِیاں سینتاں ہن۔ ہڈاں دی اگ اُتے جیہڑے ماس دا کباب چڑھنا ہے اوہ آپنے ای وجود دا ماس ہے تے شراب آپنے ای جُسے دی رت ہے۔ اوہ جُسہ جیہڑا جِند دا یا رب دا گھر وی ہے تے آپنے آپ دا پنجرہ وی۔ شاہ ہوراں نوں حیاتی دے ونو ون رُوپاں دی اندرلی اِکتا دی گُھنڈی آپنے وجود وِچ ای دِسدی ہے پر نال آپنا وجود ای ایس اِکتا تائیں پُجن توں ڈکدا وی ہے۔
جیون دی ایس دُوَل نوں شاہ ہورِیں اُدم دی موج نال نبیڑنا چاہوندے ہن۔ جیہڑا اُدم فرید دے دوہڑے وِچ کمبلی دے بِھجن سِجھن نال جمدا ہے اوہو ایتھے سرِیر دے بنّے بھنن نال جمدا ہے۔ ایتھے اُدم دی موج دی رمز اِنج سمجھو جیویں شراب دے جھل تے واشنا دی ہنیری اگے لگ کے کوئی کِسے دا گھر بھن کے اندر جا وڑے تے گھر والا انبھول ای پھڑیا جاوے۔بندہ آپ ای جیون دی اِکتا وی سانبھی بیٹھا ہے پر آپ ای جیون دے دُوَلے رُوپ دی تصویر وی ہے اِکتا دی سار اوس ویلے تیکر نہیں ہتھ لگدی جد تیکر دُوَل نوں مُکا نہ لیا جاوے۔حیاتی دی ایس گھمبیر کھیڈ نوں شاہ ہوراں آپنی کلا راہیں اِک دوہڑے وِچ کھیڈ وکھایا ہے۔ بُلھے شاہ دے معنے فرید دیاں دونہہ دوہڑیاں دیاں معنیاں کولوں ڈھیر دُراڈے نہیں پر سبھا دے فرق نال دونہاں شاعراں دے ٹورے وکھو وکھ تھی گئے ہن۔ دوہڑا جیہدے وِچ فرید دھیان دا نِگھ پالیا ہا جدوں بُلھے شاہ دے ہتھ گیا تے بھانبڑ بن گیا۔ اِک سانجھ اُتلیاں ترونہہ دوہڑیاں وِچ ایہہ لبھدی ہے پئی ایہناں وِچ دَسّی ہڈورتی کوئی عام تے سِدھ پدھری ہڈورتی نہیں۔ رمزاں دیاں پیچاں تے پکھاں دا وی کوئی اوڑک نہیں۔ وت وی آکھنی وِچ جذبے دی اِک دھار اجیہی سِدھی تے اجیہی ترِکھی ہے جیہڑی ہر پدھر دے پڑھن سُنن والے اُتے کُجھ نہ کُجھ کاٹ کر کے ای ہٹدی ہے۔
فرید دی واج دے سہجے تے سواہرے جیہے ٹورے نوں ویکھ کے کئیاں پڑھن سُنن والیاں ایہہ گویڑیا پئی فرید حیاتی نوں نِندن رَدن والا کوئی سادُھو ہے جیہڑا جیون توں چِت چاون دی مت دیندا ہے۔ اج دے کئی بھلے لوک فرید دے اجیہے انگریزی اردو اُلتھے کریندے ہن جیہڑے عمر خیام دیاں انگریزی اُلتھیاں والی بَھے مریندے ہن۔ پر ایہناں لوکاں دا وی دوس نہیں۔ ایہناں وڈیاں کولوں سُنیا ہویا ہے پئی صوفی شاعری اوہ ہے جیہڑی تیاگ دا درس دیوے۔ بھلے لوک گل نوں دھیانن دا کم تاں کریندے ای نہیں۔ اوہناں دا کم تے ہو گزریاں دِیاں ورھے گنڈھاں بُھگتاون تے دےنہہ دیہاراں اُتے اخباراں دے ڈنگ ٹپاون ای ہوندا ہے یا دیس دے ‘کلچر’ بارے کڈھیاں سرکاری خلاصیاں دا بھار ساواں کرن۔ صوفی شاعری بارے اُتے دسیا گویڑ چروکنا ہے۔ تے کارن ایہدا ایہہ ہے پئی جیہڑیاں سیانیاں ایس گل دا نتارا کرنا ہا اوہ آپے ای بُھلیں پے گئے ۔لاجونتی راما کرشنا توں شریف کُنجاہی تیکر صوفی شاعری بارے جِنا کُجھ وی نویاں پرکھ کاراں لِکھیا اوہ اُتے دسے گویڑ نوں پکیاں ای کریندا گیا۔ سوچاں بھاویں پُرانیاں ای ہوون پر ہر سمے سوچ دے سچّے نویں ہوندے ہن۔ تے ہر جُگ اگلیاں دی شاعری نوں آپنیاں سچّیاں راہیں سیاندا تے اپناوندا ہے۔ پرکھ کاراں دا کم ایہہ ہوندا ہے پئی اوہ اگلیاں دی کرت نوں نویاں سچّیاں دے ساہویں کر کے پڑھن سُنن والیاں نوں دھیان کراوندے رہن۔ ڈاکٹر لاجونتی ہوراں تے نویاں سچّیاں نوں مُونہہ ای نہ دھریا۔ شریف کُنجاہی ہوراں دا لیکھ (صوفیاں دی شاعری— ‘جھاتیاں’) ڈھیر دھیان جوگا ہے کیوں جے ایہدے وِچ صوفی شاعری بارے جیہڑے وچار دسے گئے ہن اوہ پرکھ دے اِک پُورے پکے اجوکے پنتھ وِچوں اُسرے ہن- لِکھیو نیں:
”آپنے طور طریقیاں وِچ وکھ وکھ ہوندیاں وی صوفیاں دے سارے ٹولے اِک گل وِچ سانجھے دِسدے نیں تے اوہ اوہناں دا دُنیا دے جنجالاں توں پرانہہ رہنا اے۔ جد تک انسانی علم ایانا سی لوک ایہناں گلاں نوں سُن کے سِر متھے رکھدے رہے جے دُنیا دے جنجالاں توں دُور دُور نَسن والے ایس گلے نَسدے نیں جے ایہناں پھاہِیاں وِچ پَے کے رب دا دھیان نہیں رہندا۔۔۔۔۔۔ پر اج کِسے نوں ایہہ گل سمجھانی اوکھی نہیں جے کِسے حُجرے دے اندر رب رب کرن والا وی ڈِھڈ بھرن لئی دو ویلے نہ سہی اِک ویلے اِک گُلی جے کھاندا ہے تاں وی اوس اِک گُلی لئی کِسے ہوری نوں ضرورتوں ودھ کم کرن تے مجبور کر رہیا اے-”
ایس گل تے آون توں پہلاں شریف کُنجاہی ہوراں اوہناں ڈھیر ساریاں وچاراں نوں تھوڑا تھوڑا پڑچولیا ہے جیہڑے صوفی پنتھ دے ناں ہیٹھ نشر ہوئے تے دسیو نیں پئی صوفیاں دی سوچ وسیب تے ویلے دِیاں اوکڑاں جرن دا یا ایہناں اوکڑاں کولوں کھیہڑا چُھڈاون دا اِک ڈھنگ آہی۔ تے اج بندہ ایہناں اوکڑاں نوں مُڈھوں مُکاون دا جتن پیا کریندا ہے ایس پاروں صوفی سوچ دا اگے والا درجہ نہیں کیتا جا سکدا۔ شریف کنجاہی ہوراںایہہ لیکھ دُوجی جگت لام دے کُجھ چِر مگروں لِکھیا ہا۔ بندے دے جتن تے عِلم دیاں ساریاں پکھاں بارے اج وی اوسے یقین نال گل کیتی جا سکدی ہے کہ نہیں ایہہ جھیڑا میں ایتھے نہیں چھوہندا۔ پر اینا مننا پوسی پئی شریف کُنجاہی ہوراں دی گل وِچ آپنے سبھا دی اِک وڈی سچائی ہے جیہدے توں مُونہہ نہیں موڑیا جا سکدا۔ ویکھن والی گل اینی ہے پئی ایس سچائی دا وڈی ‘صوفی’ شاعری نال کِنا کُو سبندھ بَندا ہے تے شیخ فرید توں سچل تے غلام فرید تائیں وڈیریاں پنجابی ‘صوفی’ شاعراں دی شاعری کِنی کُو ‘حُجرے اندر رب رب کرن’ دی شاعری اے- ایس گل دا جواب ایس ویروے وِچ ہے پئی جیون دے سارے پسار دا گیان کرن دی کیہ لوڑ ہے تے ایہہ گیان حُجرے وِچ بہہ کے رب رب کرن توں کِنا کُو دُراڈا ہے۔
فرید دا دوہڑا ہے:
بِرہا بِرہا آکھیے بِرہا توں سُلطان
فریدا جِت تن بِرہوں نہ اُپجے سو تن جان مسان
ایتھے بِرہا اوس مُڈھلی لگن دا ناں ہے جیہڑی بندے نوں اکھ اُگھیڑدیاں ای آپنے آپ تے آپنے دوالے نوں تے دونہاں دے سبندھ نوں سمجھن لئی کُھنڈن لگ پیندی ہے تے اکھاں میٹن تائیں نہیں چھڈدی۔ کِسے دا کِسے سوچ تے رُوح آوندا ہے کِسے دا کِسے تے۔ ایہہ لگن بندے دے سارے عِلم تے سارے جتن دی نِینہہ ہے۔ ایس لگن نوں فرید ‘سلطان’ دے درجے کیتا ہے جیہدا جیون دی پُوری کہانی وِچ حُکم چلدا ہے تے جیہڑی ‘رب دا پرچھاواں’ وی ہے۔ ایس لگن توں وانجے وجود نوں فرید مسان آکھیا ہے۔ سلطان تے مسان دیاں لفظاں وِچ تُک دی سانجھ تاں ہے پر جِنی سلطان دے لفظ اندر جذبے دی چڑھتل ہے اونا ای مسان دے لفظ اُتے روح کِردا ہے تے واج سُنجی تِھیندی اے۔ لگن لہر دا ہوون جیون ہے تے نہ ہوون موت۔ ایہہ مُڈھلی رمز اے جیہنوں ہور ‘صوفی’ رمزاں وانگ سِدھ پدھری گل سمجھن نال ایہہ بُھلیکھا پیندا ہے پئی صوفی سوچ ہر ویلے موت وِچ اڑی رہندی آہی۔ فرید دی کرت وِچ جِتھے موت حیاتی رمزاں بنِیاں اوتھے بندے دا سریر ایس ساری رمز رتی کھیڈ دا اکھاڑا بن گیا۔کُوڑ تے سچ، ظاہر تے باطن، دُوَل تے اِکوَل ہر گل دا نتارا سریر والی رمز راہیں ہوندا ہے۔ دوہڑا ویکھو:
نھاتی دھوتی سنبہی سُتی آءِ نچند
فریدا رہی سو بِیڑی ہِنگ دی گئی کتُھوری گندھ
تھوڑا جیہا گوہ کریئے تے سہی ہو ویندا ہے پئی ایتھے فرید موت نوں مُونہہ دھر کے گل جیون دی کیتی ہے۔نھاتی دھوتی سودھی سواری لوتھ ویکھیئے تاں نچنت ِیندر ماندی جاپدی ہے۔ ایس ظاہر ہیٹھ اصل گل اوہ ہووندی اے جیہڑی دُوجی پٹی وِچ آئی ہے۔ اِنجے ای جیہڑا بُت ظاہر حال جیوندا تے گھنا سانبھیا سودھیا دِسدا ہے اندروں اوہدیوں وی جِند دی اصل سُگندھ اُڈ گئی ہوندی ہے۔ جِند نوں کتھوری گندھ آکھیو نیں تے ہِنگ نالوں نکھیڑیو نیں جیہڑی لوتھ نوں کفنیر کے لاوندے ہن۔ ایہہ وی ویکھو پئی ‘رہی سو بِیڑی ہِنگ دی’ والا ٹوٹا ‘گئی کتھوری گندھ’ والے ٹوٹے اگے کیڈا ہولا تے کھوکھلا لگدا ہے۔ ہِنگ تے کتھوری دوویں بندے دے سریر دے اندرے ای ہوندِیاں ہن۔ اِک بیا دوہڑا اِنج ٹُردا ہے:
رات کتھوری ونڈیئے سُتےاں مِلے نہ بھاہ
جیہناں نین نِندراولے تِنہاں مِلن کوائ
اُتلے دوہڑے دی ‘کتھوری گندھ’ والی رمز وی ایتھے مُڑ لیاندی نیں تے سون والی وی۔ ایتھے کستُوری اوہ شے ہے جیہڑی بندے دے جُسے وِچ جند ہے، جیہڑی حیاتی دا ست ہے۔ رات اوہ ہنیرا ہے جیہدے اِک رُوپ وِچ ظاہر دے سارے نکھیڑویں مُہاندرے گواچ جاوندے ہن۔ جیہدی کالی کُکھ وِچوں حیاتی دی سگندھ پُنگردی ہے۔ رات ڈِٹھی دا مُونہہ کج کے ان ڈِٹھی دی تانگھ بَندے دے وجود وِچ کِھڑاؤندی ہے پر رات دی سگندھ اوہناں دے ونڈے ای آوندی ہے جیہڑے جگراتے جالدے ہن۔ کستوری والی رمز ایتھے بہوں سوہندی ہے۔کستوری دے کالے رنگ نوں راتیں ویکھیا نہیں جا سکدا، بس ایہدی لہر ہنیرے وِچوں اُگھڑ کے جاگدیاں رُوحاں اندر ان بُجھی جا وڑدی ہے۔
‘شلوک فرید’ دیاں بہوں دوہڑیاں وِچ جیہڑا بندے دے سریر دی رمز نوں کِسے نہ کِسے رنگ ورتیا گیا ہے اوس توں ایہہ وی سہی ہوندا ہے پئی فرید دِیاں گلاں وِچ ہڈورتی دا رس ڈھیر سنگھنا ہے تے اوہدی ہڈورتی اصل تن جھاگی ہے۔جیہڑیاں راتاں سُگندھوں سکھنِیاں ہن اوہناں وِچ تن جھاگی دا رُوپ ویکھو:
فریدا راتیں وڈِیاں دُھکھ دُھکھ اُٹھن پاس
دِھرگ تنہاں دا جیونا جیہناں وِڈانی آس
یاں ایہہ دوہڑا:
اج نہ سُتی کنت سیوں انگ مُڑے مرجھائے
جا پُچھو ڈوہاگنی تُم کیویں رین وِہائے
ایتھے رات نال سریر دے ٹاکرے دا ہور رُوپ وکھایو نیں۔ ایتھے پِنڈا سُگندھ دی سِک دے سیک وِچ دُھکھدا تے مُڑکدا ہے جیویں کنت ملاوے باجھوں نار دے انگ۔ دونہاں دوہڑیاں وِچ پہلی پٹی وچھوڑے دے دُکھ دی اِک شکل وکھاؤندی ہے تے دُوجی پٹی ایسے دُکھ دی ہاتھ لیندی ایہدے بے انت ڈُونگھ ول سینت مریندی ہے۔ سریر نوں اِک بئی رمز دے رُوپ اندر ویکھو:
گھڑیئے گھڑیئے ماریئے پہریں لئے سزائے
سو ہِیڑا گھڑیال جیوں ڈُکھیں رین وہائے
ایتھے سریر نوں گھڑیال آکھیو نیں۔ سمے دا ویہاگ گھڑیال اُتے سٹاں بن کے ورھدا ہے۔ اِنج ای ہر جیوندا سریر آپنے آپ اُتے سمے نوں سہاردا تے مِندا ہے۔ سُنجی رات اندر گھڑیال دِیاں کُوکاں بندے دے آپنے سریر دِیاں کُوکاں ہن۔ گھڑیال دا جگراتا سُگندھ دی اُڈیک والے جگراتے کولوں کُجھ ہٹواں جیہا تاں ہو جاوندا ہے پر ہے اوسے دا ای اِک ڈھیر گُوڑھا رُوپ۔ فرید دی کرت وِچ بندے دے وجود دی گُجھی پِیڑ دی کہانی دے ایہہ دو سِرے ہن۔ایہہ دوویں سِرے مِل وی جاوندے ہن:
کُوک فریدا کُوک توں جیویں راکھا جوار
جب لگ ٹانڈا نہ گرے تب لگ کُوک پُکار
گھڑیال والی رمز وِچ جیہڑی گل گُجھی آہی پئی گھڑیال نِرا سمے دے ویہاگ دا لیکھا نہیں کریندا، بندے نوں ساودان وی کریندا ہے ایتھے اوہ گل کُھل گئی ہے۔ ایتھے بندے نے آپنیاں کُوکاں نوں سمجھن تے سمے نال نجِٹھن دا جتن کیتاہے۔ سارِیاں اوکڑاں اوس اِک گھڑی تیکر ای ہن جدوں تیکر وجود دا ٹانڈا پک کے ڈھے نہیں پیندا۔ جیون دی کھیڈ وِچ موت توں پہلاں کوئی وی پُگ نہیں سکدا- جد توڑیں ٹانڈا کچا رہوے راکھے دا تراہ کُوکاں بن بن نِکلدا رہندا ہے۔ کُوک دے لفظ وِچ اِک اُدم دی لہر وی ہے جیہڑی دسدی ہے پئی فرید سمے دے ویہاگ نوں سمجھ سیان کے قبولیا ہے۔ ایتھے ایہہ گل ویکھن والی ہے پئی جوار والی رمز وِچ وی وجود دے ای دو رُوپ دسے گئے ہن۔ بندہ آپ ای باہروں راکھا تے اندروں ٹانڈا ہے۔ اِنج ایہہ رمز اندر باہر دی دُوَل نوں وی نبیڑ گئی ہے۔
‘شلوک فرید’ بارے ایس ویروے راہیں ایہہ ویکھیا جا سکدا ہے پئی فرید دا آپنا وکھرا رُوپ تاں ہے پر ایہہ رُوپ پنجابی شعر رِیت دیاں سدیویاں سبھاواں توں نکھیڑواں نہیں۔ ایس کارن فرید دی کرت کِسے وی صدی وِچ رچی گئی ہووے ہورناں شاعراں دی کرت نالوں آپنا جوڑ توڑدی نہیں۔
تبصرے
ایک تبصرہ شائع کریں