واہگے والی لکیر : وچھڑے پریواراں دا اتہاس

واہگے والی لکیر
وچھڑے پریواراں دا اتہاس
ڈاکٹر[س[س[ چھینا

لاہور دے مرکزی ریلوے سٹیشن دے بالکل نال واقع گرودوارہ سنگھ سنگھنیاں وچ میں ٹھہریا ہویا ساں۔ گردوارے دی بہت ہی خوبصورت عمارت وچ اک گیسٹ ہاؤس بنیا ہویا ہے جس نوں ودیشی سکھاں خاص کرکے انگلینڈ دے سکھاں نے یاتریاں لئی بنوایا ہے۔ دسیا گیا ہے کہ اس اتہاسک جگاہ نوں پاکستان وچ رہن والے سکھاں نے اک مقدمے وچ، اپنا حق جتا کے لیا سی۔ اس سمیں میرے نال امرتسر توں ہی دو ہور پریوار وی اس گردوارے وچ ٹھہرے ہوئے سن۔ ساڈے کول واپسی تے آؤن لئی صرف اک ریل گڈی دا ہی سادھن سی۔ اسیں واہگے توں پیدل آ کے بارڈر پار نہیں ساں کر سکدے کیوں جو پیدل لنگھن لئی اک وکھری اجازت چاہیدی سی جو ساڈے کول نہیں سی۔ اج توں بعد جد پھر گڈی آؤنی تے جانی سی اس دن تک ساڈا ویزا ختم ہو جانا سی، جس کرکے سانوں ہور الجھناں وچوں لنگھناں پینا سی۔ اس لئی جس دن سویرے میں واپس امرتسر آؤنا سی میں رات نوں ہی اس بارے بہت سچیت ساں کہ گڈی نہ لنگھ جاوے۔ شام میرے کول اک بندہ آیا جو امرتسر یونیورسٹی دے کسے پروفیسر عورت دا واقف سی اتے اس نے مینوں دو وڈے وڈے پیکٹ دتے جناں وچوں اک اس پروفیسر نوں دینا اتے اک میرے لئی سی۔ جدوں اس نے ایہہ دسیا کہ ایہہ دو کیک ہن تاں مینوں اپنی پڑھی لکھی جماعت دی سیانپ، جندادلی اتے واہگے والی لکیر نوں پار کرن لئی سامان دی چون سبنندھی سوچ تے کئی شنکے پیدا ہوئے۔ اوہ دوویں کیک میں رکھ تاں لئے پر بعد وچ ریلوے سٹیشن تے پہنچن تک کئی وار اوہناں نوں نال لیاؤن جاں اتھے چھڈّ آؤن دی دوچتی وچ رہا کیوں جو جناں اکار میرے بریپھکیس دا سی اناں ہی اناں دو کیکاں دا سی، جس نوں اوہ پروفیسر امرتسر دے پروفیسر لئی تحفے دے طور تے بھیج رہا سی۔
میں سویرے پیدل ہی سٹیشن تے پہنچ گیا اتے اٹاری دی ٹکٹ لے کے سجے ہتھ والے پلیٹ فارم ولّ آ گیا۔ اجے بہت ہی تھوڑے جہے لوک آئے سن۔ گڈی پلیٹ فارم تے لگی ہوئی سی، میں اپنا سامان گڈی دی سیٹ تے رکھ کے پلیٹ فارم دی رونق اتے جان والے ویکتیاں ول ویکھن لئی باہر آ کے کھڑا ہو گیا۔ کجھ چر بعد ہی میرے نال گردوارے وچ رہِ رہا پریوار وی آ کے اک ڈبے وچ وڑ گیا۔ زیادہتر یاتری پاکستان توں بھارت نوں اپنے رشتے داراں نوں ملن لئی جا رہے سن جاں، پہلاں بھارت توں پاکستان وچ رہِ رہے اپنے رشتے داراں نوں ملن والے جاپدے سن، جو اوہناں دے پہراوے اتے گل بات توں لگّ رہا سی۔ ہولی ہولی سٹیشن تے کافی بھیڑ ہو رہی سی۔ پر ہر اک جان والے دے نال تقریباً انے ہی اوہناں نوں رخصت کرن والے جاپدے سن۔
پھر اک وڈا گروپ جس وچ عورتاں، مرد اتے بچے سن۔ اوہناں نے بڑے سدھارن جہے کپڑے پائے ہوئے سن، اکٹھے ہی آ رہے سن اتے اوہناں دے وچ اک سکھ سردار، کوئی 6 کو فٹّ اچائی اتے کافی چنگی صحتَ والا کوئی 70 کو سال دی عمر، ہتھ وچ اک کپڑے دا وڈا سارا تھیلا لے کے آ رہے سن۔
اوہناں وچوں اک بزرگ ماتا نے میرے کول آ کے مینوں جپھی پا لئی اتے بڑی اپنت نال کہن لگی، ''اپنے ویر نوں وی نال لے جا، رستے وچ اس دا خیال رکھیں۔'' اسدے کہن دا ڈھنگ اس طرحاں سی جویں اوہ مینوں صدیاں توں جاندی ہووے پر میں اجے اس وقت تک اوہناں بارے کجھ وی نہیں ساں سمجھ سکیا۔ اس دے نال اوہناں رخصت کرن والیاں وچوں مرداں اتے لڑکیاں نے میرے نال ہتھ ملائے اتے اوہ سکھ سردار وی آ کے ملیا۔
''کتھے جانا ہے تسی؟'' ''امرتسر''۔ میں جواب دتا اتے نال ہی بڑی اتسکتا نال پچھن لگّ پیا کہ تسیں کدوں آئے سی؟ کتھوں آئے ات۔ ایہہ سبھ لوک کون ہن۔
''میں موگے دے لاگے اک پنڈ توں ہاں، ایہہ میری بھوآ اتے اوہ دوویں میریاں سکیاں بھیناں ہن۔ اوہ میرے بھنوئیا ہے، ایہہ لڑکے میرے بھنیوے ہن، ایہہ میریاں بھیناں ہن، ایہہ میریاں بھنیویاں ہن اتے ایہہ میری بھنیوی دا پتی ہے اتے اوہ دور کھڑے میری بھوآ دے جوائی، میرے بھنویئے ہن۔''
انے نوں اوہ دور کھڑوتے اس دی بھوآ دے جوائی وی میرے کول آ گئے اتے مینوں ملے۔ پر مینوں ایہہ سبھ کجھ جانن دی اتسکتا ودھدی گئی۔ پر میں اوہ سماں اجے یوگ نہ سمجھیا۔ پر مینوں انی کو سمجھ تاں لگ گئی سی کہ ایہہ اک وچھڑیا پریوار ہے۔ پھر دلیپ سنگھ آپ ہی دسن لگّ پیا، ''میں اپنی بھوآ اتے بھین
نوں 59 سالاں توں بعد ملیا ہاں اتے اس ملن لئی کنیاں کوششاں کیتیاں ہن، ایہہ میں ہی جاندا ہاں اتے ہن اگوں کتھے ملنا ہے.......''۔
اس دی بھوآ بار-بار اس نوں جپھیاں پا رہی سی، ''میرے پیکیاں دی نشانی پر ہن کدوں ملانگے؟''
اس دیاں دوویں چھوٹیاں بھیناں اس نوں بار-بار مل رہیاں سن، ''بھا جی اپنے پوترے دے ویاہ دا کارڈ بھیج دینا، اسیں ویزا لے کے ضرور آوانگیاں، وہاہ توں بہت دن پہلاں کارڈ بھیجنا، بہت سماں لگ جاندا ہے ویزا لین لئی، اسلام آباد توں ویزا ملدا ہے، بڑی کوشش کرنی پیندی ہے۔''
''تسیں کدوں آئے سی؟''
''تنّ چار دن ہوئے ہن''
''کس جگاہ توں آئے ہو؟''
دوسرا پچھ رہا سی ''کنی دور ہے امرتسر، لاہور توں،
کدوں پہنچ جاؤگے''
اوہ سوال زیادہ پچھ رہے سن اتے میرے جواب دین توں پہلاں جاں میرے ولوں کجھ پچھن توں پہلاں ہی اوہ ہور سوال کر دندے سن۔ پر میں اوہناں کولوں بہت کجھ پچھنا چاہندا ساں۔
''کہڑی جگاہ توں آئے ہو''
''وکھ-وکھ پنڈاں توں''،
سارے ہی رشتے دار وکھ-وکھ پنڈاں وچ رہندے سن اتے چھوٹی کرسانی نال سنبندھت سن۔ دلیپ سنگھ اتے اوہناں دے پریوار بارے اوہناں دے بھنویئے، بہت کجھ سندے تاں رہے سن پر ملے پہلی وار سن۔ ساڈا پروہنا (دلیپ سنگھ) شراب دا بہت شقین سی، ساڈے وچوں کوئی وی نہیں پیندا پر اسیں روزانہ ہی اس لئی انتظام کردے رہے ہاں، اتھے اس دا انتظام کرنا پیندا ہے، کھلھی نہیں ملدی۔ ہر گھر وچ اس دا سواگت ہندا رہا ہے۔ پتہ ہی نہیں لگا کہ ایہہ 13 دن کویں نکل گئے ہن، اس طرحاں لگدا ہے جویں کلھ اس نوں لاہوروں لے کے گئے ساں اتے اج چھڈن وی آ گئے ہاں۔ اجے تاں اسیں اس دے پورے پریوار بارے واقفی وی نہیں کر سکے، اس نوں پہلی وار ملے ہاں، اتھے لڑکے، لڑکیاں، پوترے، پوتریاں، نونہاں کسے بارے وی کجھ وی نہیں پچھیا۔ اوہ تاں ادھر آ وی نہیں سکدے، ویزا ملنا اک وڈی مشکل ہے، رشتے دار وی ملن لئی 59 سال اڈیکدے رہے اتے اوہناں ولوں دسیاں گلاں بھاویں بہت کجھ اپنے آپ دس رہیاں سن، پر مینوں اجے وی کجھ پتہ نہیں سی لگّ رہا اتے میں بڑی اتسکتا نال اس بارے جاننا چاہندا ساں۔ انے نوں گڈی دی پہلی وسل وجع گئی۔ دلیپ سنگھ ساریاں نوں واری-واری ملن لگا۔ پر ہر اک دیاں اکھاں وچوں اتھرو وگ رہے سن، کوئی وی بول نہیں سی رہا۔ دلیپ سنگھ دے نال ہر کوئی وار-وار مل رہا سی اتے گڈی دی جدوں دوسری وسل وجی تاں اسدی بھوآ پھر آ کے اس نوں ملی اتے ہتھ پھڑ کے ڈبے دے کول لے آئی اتے مینوں سمبودھن کر کے پھر کہن لگی، ''ویر دا خیال رکھیں'' مینوں دلیپ سنگھ اتے اس دی ساری کہانی سنن دی کاہلی سی، اس نال ہمدردی ہو رہی سی۔ میں اتے دلیپ سنگھ گڈی وچ اکٹھے بیٹھ گئے۔ میرے پچھن توں پہلاں ہی دلیپ سنگھ دسن لگّ پیا۔ ''جدوں پاکستان بنیا، میں 11 کو سال دا ساں، مینوں پوری ہوش ہے۔ کئی دن چرچہ چلدی رہی، ساڈا پنڈ پاکستان وچ نہیں جاویگا۔ مینوں اجے وی یاد ہے پنڈ دے مسلمان اتے سکھ وکھ-وکھ تھاواں تے روز اکٹھے ہندے سن، اوہ کئی متے پکاؤندے سن اتے گپت طور تے ہتھیار وی اکٹھے کردے رہندے سن۔ پر پنڈ دے مسلمان اتے سکھ اک دوجے دی مدد وی کردے سن۔ اوہناں نے اک دوجے دی مدد کیتی وی۔ جدوں ایہہ تہہ ہو گیا کہ ساڈا پنڈ ہن پاکستان وچ آؤنا ہے تاں پنڈ دے سکھ، ہندو اتھوں جان لئی تیار ہون لگ پئے پنڈ دے مسلمان اوہناں نوں کیمپ وچ چھڈن لئی جاندے سن جس دن اسیں آئے کئی مسلمان چھڈن آ رہے سن، اوہناں نے ساڈا سامان چکیا ہویا سی پر رستے وچ ہور پنڈاں دے منڈیاں نے ساڈے تے حملہ کر دتا۔ میرا باپ، دو بھرا مارے گئے، میری ماں جدوں اگے ہو کے اپنے بچیاں نوں بچاؤن لگی تاں اس دی وکھی وچ وی برچھی وجی، اوہ لہو لہان ہو گئی اتے اس نے مینوں انا ہی کیہا کہ بھج جا، اتے دم توڑ دتے۔ اوہناں گنڈیاں نے میری بھوآ اتے بھیناں نوں گھوڑیاں تے بٹھا لیا۔ ساڈے پنڈ دے مسلمان لڑکیاں نے سانوں بچاؤن دی بہت کوشش کیتی پر پھر وی چار لڑکے ساڈی مدد کردے مارے گئے۔'' اوہ اک ساہے ہی انا کجھ دس گیا۔
''تسیں کنے آدمی بچ گئے سی۔'' میں پچھیا
''ساڈے پریوار وچوں صرف میں اتے میرا چاچا اسیں تاں اپنے جیاں دیاں لاشاں دا سسکار وی نہیں سی کر سکے۔ ملٹری والیاں نے سانوں سورکھیت جگاہ پہنچن دی کاہلی پائی ہوئی سی۔ پتہ نہیں اس حملے وچ مارے گئے 25-30 مرداں عورتاں دا سسکار کنے کیتا، کیتا وی کہ نہیں کیتا، مینوں اج تک وی اوہ سین نہیں بھلیا۔ میری بھوآ اتے بھیناں نے بڑے دکھ ویکھے، سارے بچے اکو جہے نہیں ہندے پھر اک مسلمان چودھری نے اناں دے ویاہ کروا دتے۔ جدوں سرکار ولوں اس طرحاں دیاں عورتاں نوں واپس بھیجن دے یتن ہو رہے سن تاں چاچے نے کوشش تاں کیتی پر ادھے جہے من نال، اوہ زیادہ ہی ڈپریشن وچ سی، میں چھوٹا ساں۔''
''کوئی پنج سال توں میری بھوآ اتے بھیناں بارے مینوں پتہ لگا، اتے انیاں کوششاں توں بعد میں پہلی وار اوہناں نوں ملن آیا ساں۔ میں تاں بھوآ نوں پہچان لیا پر اوہناں دے بچیاں، جناں نوں میں پہلی وار ملیا، اوہ تاں اس طرحاں جاپدا سی جویں کئی صدیاں توں واقف ہون۔ بار-بار کہندے سن، ''ماما اتھے ہی رہو، ہر گھر وچ میں جاندا ساں، ہر گھر وچ شام نوں پتہ نہیں کویں شراب دا انتظام کیتا ہندا سی، روجاناں وکھ-وکھ گھر وچ بلاؤندے، پر سارے رشتے دار شام نوں اکٹھے ہو جاندے سن، دوسرے پنڈاں توں وی آ جاندے سن۔ رات نوں تقریباً اک-دو، وجع جاندے سن، گلاں ہی نہیں سن مکدیاں۔''
پھر اس نے سامان ولّ انگل کر کے دسیا ایہہ جہڑا سامان پیا ہے، اس توں دگناں میں چھڈ آیا ہاں۔ اناں تاں میں لجا وی نہیں ساں سکدا۔ سامان وچ کپڑے، بھانڈے، کھان دیاں چیزاں، کھوئے دیاں پنیاں، گڑ جس وچ میوے، بداماں دیاں گریاں، سونف آدی کئی کجھ پیا ہویا سی اتے اتھوں تک کہ تل سن۔
''میں بہت مناہ کیتا پر اوہناں نے بدو بدی ایہہ سامان نال کھڑن دی ضد کیتی اتے میں وی نانہہ نہیں کر سکیا جس پیار نال اوہ سامان لے کے آئیاں سن جے میں نہ کھڑدا تاں چنگا نہ لگدا۔
اس وقت میں اس گڑ دا اپنے کول پئے کیکاں نال مقابلہ کر رہا سانں اتے مینوں اوہناں دا بھار اس سامان دے بھار توں کتے زیادہ لگّ رہا سی۔ انا مگر چھپے جذباتاں وچ جمین-اسمان دا فرق سی۔
پتہ نہیں لگا جکدوں گڈی آ کے واہگا دے سٹیشن تے کھڑو گئی۔ اس نے دوہاں ہتھاں وچ کجھ سامان والے کپڑے دے جھولے چک لئے اتے اک توڑا سر تے چکّ لیا۔
جدوں اسیں پاسپورٹ چیک کروا کے سامان نوں ایکسرے والی مشین تے رکھیا اتے دوسری تر سامان لین آئے تاں ایکسرے نوں ویکھ رہا کرمچاری دلیپ سنگھ نوں سنبودھت ہو کے کہن لگا ''سردار جی ایہہ گڑ، تل بھارت وچ نہیں ملدے؟''۔
''سبھ کجھ ہی ملدا ہے بھارت وچ، پر بھیناں اتے بھوآ ولوں دتا ایہہ گڑ اتے تل نہیں ملدے'' نال دے کھڑے کرمچاری نے دلیپ سنگھ ول اس طرحاں ویکھیا، جویں اس نوں شک ہووے کہ اس سردار دیاں بھیناں اتے بھوآ پاکستان وچ ہو سکدیاں ہن۔ پر دلیپ سنگھ دیاں اکھاں وچ اس دکھانت دا وڈا اتہاس لکیا ن۔۔ر آ رہا سی۔