پنج ندیاں دے وارث ہن بیاباناں دے شاہ
پنج ندیاں دے وارث ہن بیاباناں دے شاہ
پنجاب دے پانی دے نال ساڈے لوک جیون دے کنے نت نیم جڑے سن، کھوہ، تالاب، سروور، باؤلیاں کنے سوہنے روپاں وچ ساڈے لوک جیون دی دھڑکن سن۔ اوہ رنگتاں بھرے دن، جدوں پانی سومیاں دی پوجا کیتی جاندی سی، مسیا دے گرہن ویلے پانی وچ اشنان مہاتم دتا جاندا سی، دیوالی نوں ندیاں دے کنڈھے دیوے بال کے رکھے جاندے سن تاں جو پنجاں تتاں وچ جیون جوت بلدی راے، نہ کسے دے من وچ، نہ ہی باہر ہنیرا راے۔ کوئی پیاسا، کوئی بھکھا نہ راے، سبھ دا منگل ہووے۔ ایہو سبھ لبھن دی کوشش کردا۔ ایہہ گل 1993 دی اے۔ ادوں ہندی اخبار 'جنستا' چنڈی گڑھ توں وی نکلدا سی اتے اسدے اڈیٹر شری پربھاش جوشی اپنے مشہور ایتواری کالم 'کاگد کارے' وچ بھارتی لوک جیون دیاں نگھیاں پرمپراواں بارے بڑی شدت نال لکھیا کردے سن۔ 17 اکتوبر، 1993 دے 'کاگد کارے' کالم وچ اوہناں نے 'آج بھی کھرے ہیں تالاب' کتاب دی تجزیہ اتے کتاب دے لکھاری شری انپم مشر بارے اک لیکھ 'پریاورن کا یہ انپم آدمی' لکھیا۔ لیکھ من دی نکی جہی کھوہی وچ نرمل پانی وانگ ٹھہر گیا۔ انپم جی نوں چٹھی لکھی۔ اسے ہفتے اتر سمیت کتاب گھر پہنچ گئی۔ جویں-جویں کتاب پڑھدا گیا، کوئی دیوی بانی نہ صرف من دیاں ستیاں کلاں جگاؤندی گئی، بلکہ زندگی دے کرم اتے سویدھرم نوں وی سمجھاؤندی چلی گئی۔ اک وار تاں اندروں-باہروں سبھ کجھ ہیٹھ-اتے ہو گیا۔ روزی-روٹی دا جدوجہد تاں وکھرا سی ہی۔ اجیہی اتھل-پتھل دے ویلے وچ ہی دلی جان اتے انپم جی نوں ملن دا موقع ملیا۔ بسّ! جویں بے-ارتھے جیون نوں ترن لئی پگڈنڈی مل گئی۔ واپس مالیر-کوٹلہ آؤندیاں (انہیں دنیں اسیں اپنے جدی شہر مالیر-کوٹلہ رہندے سی) بس وچ بیٹھے-بیٹھے پانی نال جڑیاں یاداں دے کئی صفے کھلھدے چلے گئے۔.۔.
پیؤ جی کیوں نہاؤندے ویلے 'پانی ملیا پرمیشر ملیا، من دی ٹلی بلا' کہندے سن، بیجی کیوں تیوہاراں دے دنیں پانی وچ بلدے دیوے چھڈن لئی آکھدے سن، کیوں جمالپرا وکھے، ساڈے گھر دے کول پرانے ٹوبھے وچ مچھیاں لئی آٹے دیاں گولیاں پاؤن لئی کہندے سن، کیوں دسہرے دی پوجا دے دن وگدے پانی وچ جوں تارن لئی آکھدے سن، کیوں روز سویرے مینوں سکولے جان توں پہلاں چھت اُتے پنچھیاں لئی رکھے ٹھوٹھے دا پانی بدلن لئی کہندے سن، کیونکہ پانی نال ہی جیون جوت بلدی اے۔ اجہیاں گہریاں آستھاواں نال جڑے یاداں دے کئی صفے کھلھدے چلے گئے ۔.۔. لیکن اچانک بچپن دیاں یاداں نال جڑے اجیاے ہی اک صفے اتے روح ٹھہر گئی ۔.۔.
گل بچپن دی یعنی تیہہ-بتی سال پرانی اے۔ اوہناں بھلے وقتاں وچ بچے گرمی دیاں چھٹیاں مناؤن اپنے نانکے جایا کردے سن۔ میں وی اپنے نانکے پنڈ پائل (ضلع لدھیانہ) گیا ہویا سی۔ چہٹے محلے وچ نانا جی دا گھر سی، ہن وی اے۔ نانا جی لکڑی دے کسے کم وچ مشغول سن۔ اس دن وی نانا جی اپنے کول بیٹھے اک بزرگ دا کوئی کم کر رہے سن۔ کول ہی سارے محلے دے بچے بنٹے کھیڈ رہے سن۔ میں وی اپنی واری دی اڈیک وچ نانا جی دے کول ہی بیٹھا سی۔ مینوں یاد اے لشکدیاں اکھاں والے اوہ بزرگ نانا جی نوں اپنے اس پتر بارے دسّ رہے سن، جسدی شاید کسے اچے عہدے والی نوکری نویں-نویں لگی سی۔ بنٹے کھیڈدے بچیاں دے رولے وچ وی مینوں اوہناں دیاں گلاں وچوں سواد آؤن لگا۔ بابا جی کہہ رہے سن، ''نند راماں! میرے گھر ستّ پتّ جمے، پر کوئی بچدا ہی نہیں سی، سارے بہت دکھی سن۔ سبھ جگہ متھا ٹیک آئے، پر ہر وار خوشی دی کلکاری دی تھاں گھر دے اندروں موت دی چیک ہی باہر آؤندی سی۔ میں ہار گیا سی، ٹٹ گیا سی، پتہ نہیں ساڈی دیہلی اتے وی کوئی دیوا بالن والا ہووےگا جاں نہیں۔'' تھوڑھی دیر دی چپی توں بعد بابا جی پھیر بولے،''نند راماں، اک دن تڑکے-ساجھرے، برہم بیلا وچ، میں کھیتاں وچ جاندے-جاندے اپنے پنڈ دے چورااے دی تروینی ہیٹھ بنے چبوترے اتے بیٹھ گیا، چڑھدے سورج دے چاننے ول ویکھدیاں من ہی من واہگرو اگے ارداس کرن لگا، اے سچے پاتشاہ! جیکر اس وار توں میرے گھر آؤن والے جی دی زندگی بخش دیویں تاں میں پنڈ دے سارے چوراہیاں اتے تروینیاں (نمّ، پپل، بروٹے) لگواوانگا اتے پنڈ دے مندر دی باؤلی، گردوارے دا سروور اتے شمشان والا گھاٹ صاف کرواوانگا۔ ۔.۔.نند راماں، اوہ ویکھ، اوہ، تروینی اوہی اے جہڑی کاکے دے جمن اُتے میں اپنے ہتھاں نال، پرمپیؤ دا دھنواد کردیاں لگائی سی۔ واہگرو میرے کاکے نوں اس تروینی دی عمر اتے اس تروینی نوں میرے کاکے دی عمر بخشے۔''
مینوں اج وی بابا جی دی اکھاں دی اوہ لشک یاد اے۔ یاداں دے اس پوتر عالم وچ مینوں انپم جی دی اسے کتاب نے پہنچایا سی۔ بس وچ بیٹھا میں سوچ رہا سی،''اج جدوں چارو پاسے دھرماں، مذہبی آگوآں اتے مذہبی لوکاں دا افارا اے، کی کسے کول وی میرے نانکے والے بابے جہی کوئی ارداس، کوئی دعا، کوئی دعا بچی اے، جسنوں آؤن والیاں نسلاں دے سرکھات جیون ہتّ بیجیا جا سکے، تاں جو آؤن والیاں نسلاں ساڈیاں بیجیاں نیکیاں دیاں کجھ فصلاں دا آنند مان سکن۔ ساڈا اج دا جیون ساڈے پرکھیاں دیاں بیجیاں دعاواں دے صدقے ہی تاں اے۔ کی اج سچمچ ساڈے اکھوتی مذہبی آگوُ، ڈیریاں، زمیناں، جائداداں دی رلیء ریس کھیڈدے ساڈے سنت-مہنت، مولوی، پادری اجہیاں کجھ ارداساں کردے ہونگے، جنہاں نال سبھ نوں چھاں مل سکے، سبھ دی پیاس بجھ سکے؟ شاید نہیں۔
من نوں ترن لئی پہی مل ہی چکی سی، من-لہراں اتے سینکڑے پرشن ابھردے، مٹ جاندے … دن بیتدے گئے … بیتدے گئے۔ کتاب کئی وار پڑھ چکا سی۔ اپنے آلے-دوآلے پرانے سڑدے ٹوبھے ویکھدا، رتبہ گوا چکے پرانے بزرگاں جاے درختاں دیاں یاداں ویکھدا، اپنے شہر مالیر-کوٹلہ دی ٹھنڈھی سڑک (جہڑی فیکٹریاں بنن کارن ہن شہر دی سبھ توں ودھ تتی سڑک بن چکی سی) دیاں ٹھنڈھیاں یاداں نوں محسوس کردا، سڑک دے کنارے ترقی دیاں چمنیاں 'چوں نکلدے کالے دھونئیں نال کالیاں ہوئیاں جامناں دیاں ٹاہنیاں ویکھدا، کجھ ہور پرانے ویراگے ہوئے درخت ویکھ من ہی من اداس ہندا، پتہ نہیں ایہہ بیڈھبا اننھا ترقی سانوں کہڑے کھونجے لجا کے سٹیگا! پرانے پانی سومیاں بارے، ماحول بارے کجھ ساہت لبھن دی کوشش کردا، کجھ دوستاں، کجھ بزرگاں نال گل بات کرن دی کوشش کردا، پر زیادہ تر نراشا ہی ہتھ لگدی۔ انجھ لگدا جویں کھوہ تاں گئے ہی گئے، نیکیاں توں وی اسیں سبھ نے ہتھ جھاڑ لئے ہون۔ وڈے بھرا ورگے خالد کفایت صاحب توں اک وار پچھن اُتے پتہ لگیا سی کہ مالیر-کوٹلہ شہر دیاں روایتاں وچ نواب مالیر-کوٹلہ نے شہر دیاں الگّ-الگ تھاواں اُتے ستّ کھوہ پٹوائے سن اتے اوہناں کھوہاں وچ الگّ-الگ تھاواں توں لیاندا پانی پایا سی۔ کھوہاں دا پانی ہمیشہ مٹھا راے، اس لئی اس دور دے نیک بزرگاں توں دعاواں پڑھوائیاں گئیاں سن۔ پھیر وکھ-وکھ علاقیاں 'چوں لیا کے اوہناں کھوہاں دوآلے لوکاں نوں وسایا گیا سی۔ خالد کفایت صاحب نے مالیر-کوٹلہ سرہندی گیٹ دے باہر اس شاہی تالاب بارے وی جانکاری دتی جسنوں ہال وچ ہی پنجاب دی اک عجیبو غریب ادارہ 'امپروومینٹ ٹرسٹ' لگبھگ 20 لکھ روپئے دی مٹی نال بھرکے ہٹی سی۔ روزی-روٹی دے جدوجہداں نال ایہہ سبھ کجھ وی چلدا رہا۔
روزگار دی بھال لئی بساں وچ سفر کردیاں اکثر میں بزرگاں نال گلاں کردا-پنجاب دیش دا اکو-اک صوبہ اے، جسدا ناں پانی اتے رکھیا گیا۔ پنجاب دے پانی دے نال ساڈے لوک جیون دے کنے نت نیم جڑے سن، کھوہ، تالاب، سروور، باؤلیاں کنے سوہنے روپاں وچ ساڈے لوک جیون دی دھڑکن سن۔ اوہ رنگتاں بھرے دن، جدوں پانی سومیاں دی پوجا کیتی جاندی سی، مسیا دے گرہن ویلے پانی وچ اشنان مہاتم دتا جاندا سی، دیوالی نوں ندیاں دے کنڈھے دیوے بال کے رکھے جاندے سن تاں جو پنجاں تتاں وچ جیون جوت بلدی راے، نہ کسے دے من وچ، نہ ہی باہر ہنیرا راے۔ کوئی پیاسا، کوئی بھکھا نہ راے، سبھ دا منگل ہووے۔ ایہو سبھ لبھن دی کوشش کردا۔
ہولی-ہولی ہتھوں چھٹے رنگلی پرمپرا دے تار پکڑ وچ آؤن لگے۔ اس کھیتر وچ سنگھنے جنگلاں دے نال-نال پانی دے روایتی سومے لگبھگ اٹھ پرکار دے سن، جنہاں وچ دریا، چوء، وینئیاں، چھپڑ، ڈھاب، ڈگیاں، کھوہ اتے کجھ ہور قدرتی سومے شامل سن۔ ایہناں سبھ پانی سومیاں دے کنڈھیاں اتے بے حدّ سنگھنے شانت اتے رمنیک جنگل سن۔ ایہہ جنگل صدیاں توں تپسویاں دیاں ابادتگاہاں بنے راے۔ ایہناں سنگھنے جنگلاں وچ ہی ویداں دیاں رچاواں اتریاں اتے قدرت دیاں گوڑھ الجھناں دی پڑتال کیتی گئی۔
دنیا دی سبھ توں وڈا اتے کھیترفل دے حساب نال سبھ توں لمی رہتل سندھو گھاٹی دی رہتل منی گئی اے جہڑی کہ لگبھگ نوں سو میل وچ پھیلی ہوئی سی۔ اجیہی وڈا رہتل دے مول وچ سنگھنے ون اتے اوہ سارے دریا ہی سن جہڑے اگے جا کے سندھ وچ مل جاندے سن۔ مہابھارت دور وچ پنجاب دا ناں پنچنندا سی۔ استوں وی پرانے ناں سپتسندھو سی کیونکہ ادوں اتھے سندھ اتے یمنا جاے دریا وی وگدے سن۔ جدوں ناپاک ارادیاں نال دیش دا اک انگ حلال 'پاک' کیتا گیا تاں وی ایہہ دریا ہی حدبندی دا بنیاد بنے سن۔ ایہناں سبھ دریاواں دے کنڈھیاں اتے سنگھنے جنگلاں دا وڈا پسارا سی۔ اجیاے پوتر ماحول کارن ہی دریاواں اتے جنگلاں دے کنارے مذہبی نگر، دھرمشالاواں اساریاں گئیاں۔ شری گرو نانک دیوَ جی نے راوی دے کنڈھے کرتارپور وکھے پہلی دھرم شالہ دا اساری کروایا سی۔ ٹھیک اسے طرحاں بیاس دریا دے کنارے شری باؤلی صاحب، شری ہرگوبندپر صاحب، شری کیرتپور صاحب اتے شری آنندپور صاحب جہیاں دھرم نگریاں دا قیام کیتا گئی۔
۔ ادوں 'ندی جوڑو' جہیاں غیر عملی سکیماں بناؤن والے سکیم کار نہیں سن ہندے، ادوں لوکی خود ہی ندیاں نال جڑے ہوئے سن، سارے قدرتی سومیاں نال لوک جڑے ہوئے سن۔ قدرت نوں ہی پرمپیؤ دے دستخط سمجھ پوجدے سن۔ ندیاں دے متعلق اجیہی عقیدت سی کہ اوہناں نوں پاپ ناشک منیا جاندا سی۔ لوک اپنے دکھ-سکھ ندیاں درختاں نال ہی سانجھے کردے سن۔ پنجاب دا کوئی وی دریا اجیہا نہیں سی جسدے کنارے مسیا، سنگراند، پنیا، بسنت پنچمی دے میلے نہیں سن بھردے جاں ہولی دی پوجا نہیں سی ہندی۔ جدوں شری گرو ہرگوبند جی نوں وڈالی توں امرتسر لیاندا گیا تاں امرتسر صاحب نیڑے ہی چھیہرٹے دے کول پہلی وار 1599 وچ بسنت پنچمی دا میلہ لگایا گیا سی۔ اج وی اتھے گرو جی دی یاد وچ چھیہرٹا (چھ ہلٹا) کھوہ موجود اے۔ اجیہا ہی اک حوالہ وساکھی دا وی اے، جسنوں منتریاں وانگ بدلدیاں اتہاس دیاں کتاباں پڑھکے نواں سماج بھلّ چکیا اے۔ 1589 عیسوی وچ جدوں امرتسر دا سروور بن کے پورا ہویا سی، ادوں شری گرو ارجن دیوَ جی نے وساکھی مناؤن دا حکم دتا سی۔ سدھیاں-سدھیاں نرمل ریتاں والے ساڈے میلیاں نوں وی اج بھمبل-بھوسیاں وچ الجھے ساڈے لیڈراں نے اغوا کر لیا اے۔
جہڑے لوک صدیاں توں سہج-سرل روپ وچ رہندے آئے ہون، کی اوہناں کول اجیہا کجھ نہیں سی جو ستکار یوگ ہووے، گوروشالی ہووے؟ جویں فلسفہ فلاسفی نہیں ہندا، جویں عقیدت نرا پھیتھ نہیں ہندی، جویں پرمپرا ٹریڈیشن نہیں ہندی، جویں گرپرب کسے دا ہیپی برتھڈیء نہیں ہندا، جویں گر پنیا آکاش وچ چمکدا نرا چند نہیں ہندی، جویں کوئی تجزیہ صرف بائی-گاڈّ نہیں ہندا، ٹھیک اسے طرحاں ساڈیاں ندیاں، ساڈے سروور، دنیا دے دوجے پانی سروتاں وانگ نہیں سن ہندے، ایہناں دی نہار اتے مہما ولکھن سی۔ جیکر ایہہ اوہناں سروتاں توں وکھرے نہ ہندے تاں ساڈیاں ندیاں دے انے سوہنے ناں، بڑے گہرے معنےآں بھرے ناں نہ ہندے اتے نہ ہی 'سر' (تالاب) شبد ہزاراں-لکھانں دھرم ستھاناں نال جڑدا۔ ساڈے پانی سومے صرف آدمی دے بھوگ دی چیز نہیں سن، اوہ تاں جیون توں وی اپر اٹھ کے جیوندائک بن جاندے سن۔ اج سانوں اپنے اتہاس دیاں کتاباں توں 'لال سیونک' جھاڑ کے بناں سجے-کھبے مڑے، صرف سدھے کھلو کے ایہہ اطلاع چاہیدا اے کہ آخر اوہ کہڑے نیم سن جنہاں کارن ساڈا سماج ہزاراں سالاں تک قدرت نال بے حدّ سہج-سرلج اتے بڑے روحانی تعلق بنا کے رکھ سکیا؟ اج آپاں بھلّ ہی گئے ہاں کہ گلیاں-محلیاں وچ گھمن والے فقیراں نوں ادوں منگتے نہیں سی کیہا جاندا۔ ادوں ایہہ فقیر سال وچ اک وار اپنے نال جڑے پریواراں کول ضرور آؤندے سن۔ جس سال ایہہ نہیں سن آؤندے، اس سال پروار اداس ہندا سی، کیونکہ ایہہ فقیر ندیاں، سرووراں دی پرکرما کر کے آیا کردے سن۔ ادوں اجیہی بولی کوئی نہیں سی بولدا،''بابا اگے جا'' جاں ''بابا ہٹا-کٹا ایں، کم کر کے خایا کر۔'' ادوں ساڈی سکھیا اتے بول چال دی بولی وچ اجیہی ووکیبولری دا بھو-منڈلیکرن نہیں سی ہویا کیونکہ ادوں لوکاں دے یعقین بڑے ڈونگھے سن، اوہناں دی آستھا بڑی گہری سی کہ ایہہ فقیر ضرور کجھ اجیاے تجربیاں وچ لگے ہوئے ہن، جنہاں وچ سبھ دی سلامتی، سبھ دی خیر اے۔ لیکن 'دانشور' شبد دے پرچلت ہون توں بعد کروڑاں نرمل-چتل لوکاں نوں 'چل سالا دیسی' جہی گالھ دے کوٹے وچ سٹّ دتا گیا۔ کجھ نویں پرگتیشیل ویراں نے اجہیاں ہزاراں پوتر پرمپراواں، رسماں دے سائنسی بنیاد سمجھے بناں ہی ایہناں دا شیل بھنگ کر دتا اتے ایہناں پرمپراواں اتے صرف اندھوشواساں جاں کرمکانڈاں دا پکا ٹھپا ہی لگا دتا۔ جدوں کہ صرف ترک نوں ہی پرگتیشیلتا منن والے اچّ سکھیا حاصل سماج دے نویں آگوآں نے ہی زیادہ تر لوکاں نوں ایہہ سکھایا اے کہ ادھی راتیں ٹلو پمپاں راہیں گوانڈھی دا پانی کھچّ کے چپ چاپ سوں جاؤ۔
ایہہ سبھ کجھ انا پرانا نہیں سی ہویا کہ گل دا کوئی سرا ہی ہتھ نہ آوے۔ جہڑے پنجاب-ہریانہ 'چوں اج گدھاں توں علاوہ پنچھیاں دیاں 90 پرجاتیاں الوپ ہو چکیاں ہن، اتھے ہی کدی 'ہریکے پتن' جہیاں وڈا جلگاہاں اتے ہزاراں پرواسی پنچھی آؤندے سن۔ ہیر-رانجھا، سوہنی-مہینوال دیاں اج وی سنائیاں جان والیاں کہانیاں کدی اجیاے ہی رمنیک کھیتراں دا سچ سن۔
پنجاب دے سارے دریا کدی ساڈیاں آستھاواں اتے نگھے جیون ملاں دے سارتھی سن۔ جویں قدرت وچ ہریک جڑھ-چیتن دا سبھاء وکھو-وکھرا ہندا اے، اسے طرحاں ایہناں سارے دریاواں دے سبھاء وی وکھو-وکھرے سن۔
بیاس دریا رشیاں-منیاں دا چہیتا دریا سی۔ اسدا پرانے ناں بپاشا سی۔ ایہہ بہت مریادا والا دریا منیا جاندا رہا اے۔ سدھیاں اکھاں نال ویکھن والے وقتاں وچ اسنوں 'ویداں دا دریا' وی کیہا جاندا سی۔
راوی دریا شری گرو ارجن دیوَ جی دی دھرم دی رکھیا خاتر دتی شہیدی دی گواہی والا دریا اے۔ ویداں وچ راوی دا ناں اراوتی اتے راوکا اے، اس دا مطلب اے دیوی سواد والا پانی۔ پر اس ندی دے خاص گن ویکھدے ہوئے رشیاں نے اس دا ناں اراوتی رکھیا۔ مالک رامتیرتھ دے ویراگ اتے سنیاس دے کچے وچار اسے ندی دے کنارے پکے ہوئے سن۔ شری گرو ارجن دیوَ جی دی شہیدی دی گواہی اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ لئی ہنجھوآں دے بلبلے اج وی اس ندی دیاں لہراں وچ محسوس کیتے جا سکدے ہن۔ گرودوارہ سدھار لہر دی کامیابی توں بعد گاندھی جی نے اپنے اہنسک تحریک وچ کتے زیادہ مضبوطی ویکھی۔ پنجابیاں دیاں قربانیاں ویکھدے ہوئے دسمبر 1929 وچ کانگرس دا سالانہ سمیلن وی راوی دے کنڈھے ہی سدیا گیا اتے پھیر اسے دے کنڈھے 'مکمل آزادی' دی سہں وی کھادھی گئی۔ اتھوں ہی پرجا منڈل لہر شروع ہوئی سی۔
چناب دریا ساڈے کھیتر دے پینڈو لوک جیون دا پرتیک دریا اے۔ بے شکّ سوہنی دے کچے گھڑے دی پلی مٹی دی بھنی-بھنی مہک جاے دکھانت وی اس دیاں وگدیاں اتے ہیٹھاں ٹھہریاں لہراں وچ گھلے ہوئے ہن پر پھیر وی پینڈو جیون وچ پلدیاں نکیاں اتے نگھیاں پریم کہانیاں اج وی اسدیاں وگدیاں لہراں وچ لبھیاں جا سکدیاں ہن۔ چناب دا ویدکالین ناں بھگوتی چندربھاگا سی۔ پنجاب جہی ویراں دی دھرتی نوں اس ندی نے دودھ ورگا پانی پیایا اے۔ اسے بھگوتی چندربھاگا دا پانی مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ویلے گرو دی فتح بلاؤندا سی۔ پنجابی دے مہان شاعر وارث شاہ دا بچپن اتے اوہناں دے شعری دنیا دے اتہاس دیاں جڑھاں دیاں کرومبلاں اج وی اس دریا دے کنڈھے دی سیم وچوں لبھیاں جا سکدیاں ہن۔
جہلم دریا قدرت دی گودی وچ رہندے سدھی-سادی روح والے لوکاں دا دریا اے۔ جہلم ندی دی شانو-شوکت ویکھ کے جہانگیر نے کیہا سی ''دنیا وچ جیکر کتے جنت اے تاں اوہ بسّ اتھے ہی، صرف اتھے ہی اے''۔ وید دور وچ اسدا ناں وتستا سی۔ وتستا پاروتی دا وی اک ناں اے۔ جہانگیر نے اسدے مول ستھان کول اٹھ کھونجا تالاب وی بنوایا سی۔
ستلج دے کنڈھے ہی دسمیش پیؤ نے چڑیاں سنگ باز لڑاؤن دی سہں کھادھی سی۔ ستلج دا ویدکالین ناں شتدرو جاں شتودری اے، جسدا مطلب ہندا اے سو پرواہاں وچ وگن والی ندی : گیتا :11-28। آزادی توں فوراً بعد اسے دریا اتے بھاکھڑا بنھ بنیا۔ پنڈت نہرو نے اسدی نیہہ رکھی سی۔ اتھوں ہزاراں لوکاں نوں اجاڑیا گیا سی جہڑے اجے تک وی پوری طرحاں وس نہیں سکے۔ اجیاے ہی اجڑے لوکاں 'چوں اک ہن شری منت رام، جنہاں دی عمر اے 74 سال، پنڈ اڈپر-زلھا بلاسپر۔ منت رام جی نے دسیا کہ جدوں نہرو جی نے بھاکھڑا بنھ دی نیہہ رکھی تاں چار-چار لڈو ونڈے گئے سن، پر صرف اتھے کم کر رہے اہلکاراں نوں۔ اجاڑے گئے لوک وی اتھے کول ہی سن، اس ویلے نہ اوہناں نوں لڈو دتے گئے اتے نہ ہی ایہہ لیکھ لکھے جان تک اجڑن دا معاوضہ۔ بھاکھڑا بنھ کارن اجاڑے گئے 2100 پریواراں وچوں حالے تک وی 730 پروار ہی کسے ڈھنگ نال وس سکے ہن۔ اس بھاکھڑا بنھ نے پنجاب-ہریانہ-راجستھان-دلیان نوں بجلی، کھیتی وچ خوب منافع دتا، پر کاش! ساڈے اس ویلے دے دوردرشی اتے اج دے یوجناکار ایہناں صوبیاں نوں دتی گئی بجلی دے بلاں وچ معاوضے وجوں پنجاہ پیسے ہی اجاڑے گئے لوکاں لئی وی رکھ لیندے تاں جو بھاکھڑے دی نیہہ رکھدے ویلے اجڑے لوکاں دیاں بھاوناواں پیڑت نہ ہندیاں۔
اسے دریا اُتے بنے بنھ کارن 'ہرے انقلاب' دا سفنہ لوکاں دیاں اکھاں وچ اتریا جہڑا اج پورے خطے دیاں اکھاں دا کالا موتیا بن چکیا اے۔
دریاواں 'چوں رسدا پانی وینئیاں دی شکل وچ سماج دی سیوا کردا سی۔ پنجاب دیاں سبھ توں مشہور وینئیاں سن-کالی وینئیں اتے چٹی وینئیں۔ کالی وینئیں دسوہا توں شروع ہو کے ٹانڈا دے کولوں ہرگوبندپر صاحب دے نزدیک سبھانپر، حمیرا، امرتسر، کپورتھلہ، سلطان پور لتکنیک توں لنگھ کے ستلج وچ مل جاندی اے۔ کالی وینئیں دی مہانتا اُتے پوری کتاب لکھی جا سکدی اے۔ گندے نالے وچ تبدیل ہو چکی ایہہ اوہ 'کالی وینئیں' اے جہڑی کدے 'جپجی' دے الہام دی جیوندی جاگدی گواہ رہی اے۔ بابا نانک جی نے کیہا سی ''پہلا پانی جیو اے، جتُ ہریا سبھ کوئِ۔'' ایہناں وینئیاں نے کدی اپنے 'پرسن پانی' (Crystal Clear Water) دے کارن ہی ہزاراں لوکاں نوں اپنے لاگے وسن دا سدا دتا سی۔ ادوں لوکاں وچ وی قدرت جھلکدی سی یعنی لوکی وی ندیاں، درختاں ورگے ہی نرمل اتے تن-من توں ہرے-بھرے سن۔ ادوں پانی سروتاں نوں گندہ کرنا پاپ سمجھیا جاندا سی۔ اجیہا سمجھن والے اتے اجیہا سمجھاؤن والے لوک ہر گھر وچ موجود سن۔ اس ویلے کھلھا پانی وی نرمل ہندا سی، اج لوکاں دے دلاں وانگ سنگڑے انڈرگراؤنڈ پائیپاں راہیں آؤن والا پانی وی گندہ ہندا اے۔ کالی وینئیں نوں مڑ نرمل کرن والے نرمل کٹیا والے سنت بلبیر سنگھ سیچیوال جی نوں پرمپیؤ وڈیاں عمراں بخشے، تاں جو اوہ کالی وینئیں نوں پہلاں ورگی رنگت وچ لیا سکے۔ بلبیر سنگھ جی نے سچ مچّ سنتپنے دی لاج رکھ لئی اے۔
دریاواں توں دور جتھے کتے وی نواں پنڈ وسایا جاندا، اتھے پانی دا پدھر، پانی دا سواد اتے ہیٹھلا کھیتر، جتھے پانی سال بھر کم دے سکے آدی نوں دھیان وچ رکھ کے ہی پنڈ دی بنیاد رکھی جاندی۔ پورا سال پنڈ دا سارا کم سچارو روپ وچ چلدا راے، اس لئی چھپڑ، ٹوبھے، ڈھاب اتے ڈگیاں بنائیاں جاندیاں۔ کجھ وڈے پنڈاں وچ وڈے چھپڑ، وڈیاں ڈھاباں اتے وڈیاں ڈگیاں سن، جنہاں دیاں یاداں دے نشان اج وی کتے-کتے دس پیندے ہن۔ اج وی اجیاے سینکڑے تالاب تھکے-ٹٹے اوہناں بزرگاں دی طرحاں اجاڑاں وچ پئے ہوئے ہن جنہاں نوں اوہناں دیاں اگلیاں پیڑھیاں نے سبھ کجھ کھوہ کے بے-دخل کر دتا اے۔ اسے طرحاں دے تالاباں وچوں کھرڑ وکھے راجا دشرتھ دے پیؤ مہاراجہ اج دے ناں اُتے بنیا 'اجساگر'۔ اج ساگر نوں کجھ وکاسپرستاں نے لگبھگ بھر کے ساہ لیا اے۔ سنام وکھے 'سیتاسر'، ایہہ کافی وڈا تالاب اے، اسدے اک پاسے مندر اتے دوجے پاسے گرودوارہ اے۔ گھڑوناں وکھے وی اک وڈا تالاب اے جہڑا لگبھگ 2000 سال پرانا اے۔ اج وی اسدے کنارے بہت سوہنے اتے پرانے پنج مندر توڑ بھنّ کیتے گئے بھارت توں پہلاں دی شان درساؤندے ہن۔ دسوہا وکھے پانڈوسر، امرتسر ضلعے وچ راجے دا تال اتے بوپارائے کلاں وچ لگبھگ اک ہزار سال پرانے سوہنے تالاب ہن۔ پنڈ چامنڈا (جہڑا پاکستانی کھڈاری وسیم اکرم دے پیو دا پنڈ ہون کرکے خبراں وچ آیا اے) وکھے نانک شاہی اٹاں نال بنیا بے حدّ شاندار تالاب سی۔ پوسٹراں اتے پھلیکسو دے ہورڈنگز دے اتے ہی سارا ورثہ سنبھالن والے اچّ سکھیا حاصل پرگتیشیلاں نے ایہہ اٹاں اکھاڑ کے اتھے وی ہن اوہی پتھر لگا دتا اے جہڑا ساڈے ٹائلٹاں، باتھروماں، رسوئیاں 'چوں ہندا ہویا اج ہریک بھائیچارے دی مذہبی عمارت اُتے لگیا دسدا اے۔ ایہناں مذہبی عمارتاں اتے لگے خطرناک رڑھدے گرینائیٹ اتے جدوں مینہہ دا پانی ڈگدا اے تاں دھکھدے توے اُتے ڈگدے پانی دی طرحاں چھنّ۔.۔.۔ کرکے اڈّ جاندا اے۔
اسے طرحاں دا اک ہور سوہنا تالاب کاہنگڑھ وکھے وی اے۔ اٹاری وکھے وی ڈھنڈ کسیل تالاب خاصہ مشہور اے۔ بٹالا وکھے وی اکبر دا بنوایا اک تالاب حالے جیوندا اے۔ نابھہ وکھے-ہاتھیکھانا، پریتنگر وچ وی بڑے وڈے-وڈے تالاب سن۔ اسے طرحاں سنگرور دے چاروں پاسے بڑے سندر تالاب سن۔ بنکسر باغ وی اوہناں تالاباں دیاں بچیاں یاداں وچوں اک تالاب دی ہی نشانی اے۔ سنگرور وکھے ہی جتھے ہن نیناں دیوی مندر اتے دوکاناں دی لمی ڈار دسدی اے اتھے وی بڑا وڈا اتے ڈونگھا تالاب سی۔ جھنیر، مانسا، پٹیالہ دے مکھ مارگاں اُتے بڑے سوہنے تالاب سن۔ مالیرکوٹلا-لدھیاناٹلا روڈ اُتے ڈیہلوں وکھے شو مندر دے لاگے اک سوہنا تالاب سی جہڑا ہن وڈے ٹوبھے وانگ دسدا اے۔ رامتیرتھ-امرتسر وکھے مہانرشی والمیک جی دے ویلے دا تالاب ہے-اتھے ہی لوَ-کش اتے رام چندر جی دی فوج دا لڑائی ہویا سی۔
اسے طرحاں گرداس پور وکھے ستلانی تال، شری تختگڑھ صاحب، ببیکسر، سنتوکھسر وکھے چوتھی پاتشاہی شری گرو رام داس ولوں بنوائے پرانے تالاب ہن۔ چمیاری-اجنالا، سیلا کھرد-ہشیارپور وکھے وی وڈے-وڈے پرانے تالاب ہن۔ گرو کی ڈھاب-جیتو، متے کی ڈھاب-فریدکوٹ وکھے کھدرانا، رپانا اتے تنگھانا ناں دے تن بھراواں نے کئی سارے تالاب بنوائے سن۔
گوئندوال-امرتسر وکھے وی باؤلیاں دی سندر لڑی اے۔ چونا منڈی لاہور وکھے شری گرو ارجن دیوَ جی دی بنوائی باؤلی اج وی اپنی ککھّ وچ سربتّ دا بھلا چاہن دے باو جود شہید کر دتے گئے ساڈے گروجناں دیاں یاداں لکا کے بیٹھی اے۔ پنڈوری-گرداس پور، بدا جھیل-فاضلکا دے تالاب لگبھگ سوا دو ایکڑ رک+بے وچ بنے وڈا تالاب ہن۔ فروزپور وکھے لگبھگ 1000 ہیکٹیئر وچ چھانگلی ڈھاب اے۔
کشمیری شرنارتھیاں دی طرحاں اج وی کئی ونّ-سونے تالاب ادھر-ادھر کھنڈے پئے ہن جنہاں وچوں دھرمکوٹ دھام-ڈیرہ بابا نانک، جستروال جھیل، بریٹا جھیل-مانسا، کاہنوال چھمب-گرداس پور، کیشوپر مدھانی-گرداس پور، نارائنگڑھ-ہشیارپور، شیتلساگر-ہشیارپور، لبانا جھیل-نابھہ، بھپندر ساگر-پٹیالہ، جنگر-فروزپور، گنگ باکس-فروزپور، گونسپر چھمب-ہشیارپور، ماچھیواڑا وکھے اج وی کئی باؤلیاں عقیدت منداں ولوں کیتی جان والی کار سیوا دی اڈیک وچ ہن۔ ربابسر-کپورتھلہ وکھے سینکڑے ہیکٹیئر وچ بنیا اوہ تالاب اے، جس نال بھائی مردانے دیاں کئی یاداں جڑیاں ہن۔ ربابسر بارے کیہا جاندا اے اتھے بھائی مردانے نوں رباب ملی سی۔ ایہناں وچوں بہت سارے تالاب اوہ ہن جہڑے بعد وچ مہان تیرتھ ستھان بنے جویں شری کولسر، شری امرتسر، سنتوکھسر، ببیکسر، رامسر اتے لچھمنسر۔
اجیہے ہی سوہنے تالاباں نوں ویکھدے ہوئے 11ویں صدی وچ آئے البرونی (غیرملکی یاتری) نے اپنی کتاب 'الہند' وچ لکھیا،''۔.۔. جدوں ساڈے لوک ہند دے تالاباں نوں ویکھدے ہن تاں اوہناں نوں حیرانی ہندی اے۔ اجیاے تالاباں دا اساری تاں دور، اوہ اوہناں بارے ٹھیک ڈھنگ نال گل وی نہیں کر سکدے۔''
چھپڑ پنڈاں دے نیڑے ہی بنائے جاندے سن، تاں جو پانی توں علاوہ چھپڑاں دی مٹی دا استعمال وی لپن-پوچنن واسطے کیتا جا سکے۔ گرمیاں دے موسم وچ جدوں چھپڑاں دا پانی اڈن لگدا تاں ہورناں سروتاں راہیں ایہناں نوں پھیر بھر دتا جاندا۔ پر تپدیاں لوآں وچ چھپڑ پھیر خالی ہون لگ جاندے۔ پھیر مینہہ نوں چھیتی بلاؤن والے گیت گائے جاندے۔ چھپڑاں دے کنڈھیاں اتے چولاں دیاں دیگاں اتاریاں جاندیاں۔ نکے-بچیے گلیاں وچ گیت گاؤندے پھردے، 'ربا-ربا مینہہ ورسہ ساڈی کوٹھی دانے پا'، 'کالیاں اٹاں کالے روڑ، مینہہ ورسہ دے زورو زور۔' چھپڑ پنڈ دی دھڑکن ہندا۔ اکثر ایہناں چھپڑاں دے کول ماں دے تھان ہندے، جتھے بچیاں دے چیچک نکلن توں بعد متھے ٹکائے جاندے۔ چھپڑاں دے چارو پاسے سنگھنے درخت ہندے جتھے پالی اپنے ڈنگراں نوں کھلھا چھڈّ کجھ نہ کجھ کھیڈاں کھیڈدے رہندے۔
ڈھاباں چھپڑاں توں تھوڑہیاں وڈیاں اتے گہریاں ہندیاں۔ ایہناں وچ لمبائی-چوڑائی دی گل نہیں سی ہندی، بلکہ ایہو آستھا ہندی کہ اسدا پانی کدی سکدا نہیں۔ ڈھاب دا پانی ہمیشہ نرمل راے، اس لئی اس وچ مچھیاں چھڈیاں جاندیاں۔ سنجھ ویلے بچے گھراں 'چوں اپنے نال آٹے دیاں گولیاں وٹّ کے لیاؤندے اتے مچھیاں نوں پاؤندے۔ مچھیاں وی جویں اوہناں دی اڈیک وچ رہندیاں۔ ادوں لوکاں دے دلاں وچ خور نہیں سی ہندا، اج وانگ لوکی ماسخور نہیں سن ہندے۔ ہن تاں گرانٹاں ڈکارن توں بعد وی دماغی طور اُتے پنڈاں دیاں کنگال پنچائتاں بچے-کھچے ٹوبھے صرف قصائیاں نوں ہی ٹھیکے اُتے دندیاں ہن۔ کاش! کوئی سرکار صرف ٹوبھے، ڈھاباں، چھپڑاں دی راکھی کرن والیاں پنچائتاں نوں ہی گرانٹ دیوے۔
ڈھاب دے کول ہی روزانہ دے کماں دی گہما-گہمی رہندی۔ ترکھان، پتھیرے، گھمیار، موچی وغیرہ تاں جویں ڈھاب دا ہی حصہ ہندے۔ خوشی-غمیی دیاں سبھ رسماں وچ ڈھاباں دے کنڈھے دی مٹی کڈھی جاندی تاں جو ڈھاب ہولی-ہولی ہور گہری ہو سکے اتے پنڈ دا جیون زیادہ لما ہو سکے۔ پر ہن بدھیجیویاں دے تیزابی ترکاں دے چھٹیاں نال لوک-ریتاں دی ایہہ پھلکاری چھدی ہو چلی اے، ہن ایہناں رسماں دا مذاق اڈایا جاندا اے۔ ڈھاب دے لاگے ہی ٹھاکر ولوں، شوالہ، دیوی ولوں جاں تھان (دیوتے دا ستھان) ہندا۔ پر جدوں نہراں نکلیاں تاں ایہناں سارے پانی سروتاں پاسوں منہ موڑ لیا گیا۔ نویں پیڑھی نے بالکل ہی ایہناں دی اپاہلیت بے کار منّ لئی۔ بے شکّ اوہ دور-دراڈے دے پنڈاں توں چنڈی گڑھ دی سکھنا جھیل ویکھن آؤندے ہون، پر اپنے پنڈاں دیاں ڈھاباں نوں جھیلاں وچ بدلن دا نہ ہی خیال اوہناں دے دلاں وچ کدی آیا اتے نہ ساڈے ک+بل پرگتیشیل ویراں نے اوہناں نوں ایہناں ڈھاباں، ٹوبھیاں اتے چھپڑاں دا اہمیت سمجھایا جہڑے ترکاں دی وکالت دے باو جود پانی دا ہور کوئی وی وکلپ اجے تک نہیں سمجھا سکے ہن۔ ندی اتے نہر دا بنیادی فرق ایہہ اے کہ ندی زیادہ تر زمین دے ہیٹھاں وگدی اے، دکھدی بھاویں اپر ہی اے۔ ہیٹھاں وگن کارن ندی دے آلے-دوآلے دی زمین سدا زرخیز رہندی اے۔ نہر ہیٹھاں نہیں وگدی، اسدا زیادہ تر پانی بے کار جاندا اے۔ نویں پیڑھی نے وی تالاباں جہیاں پانی دیاں قدرتی بکاں نوں بھر کے صرف مہنگے پلاٹاں دی شکل وچ دیکھنا ہی پسند کیتا۔ اوہناں نے ایہہ منّ ہی لیا اے کہ دھرتی دا 'پلاٹاں توں علاوہ شاید ہور کوئی ملّ ہی نہیں ہندا۔'
افسوس دی گل تاں ایہہ اے کہ پنجاب وچ ہڑھاں دا اتہاس وی پانی دے قدرتی سومیاں دے خاتمے توں بعد ہی شروع ہندا اے۔ مینہاں دا بے شمار پانی اپنی بکّ وچ بھرن والے ایہہ سومے اج بے-کدری دے پالیتھینی گارے نال بھرے جا رہے ہن۔ سرکاراں کول وی ہڑھاں توں بچن دا اکو اپاء اے کہ جدوں وی برسات ودھ ہووے تاں ڈیماں نوں بچاؤن واسطے ڈیم دے دروازے کھولھ کسے وی شہر نوں ڈبو کے ہڑ توں نجات پا لئی جاوے۔
۔ جتھے وی پانی دا چوء ڈونگھا ہندا جاں کسے علاقے دا پانی کھارا ہندا، کھوہ پٹنا مہنگا ہندا، اتھے پنڈ دیاں ضرورتاں پوریاں کرن لئی ڈگیاں بنائیاں جاندیاں سن۔ مالوا کھیتر دے سنگرور، فروزپور، فریدکوٹ، بٹھنڈہ آدی کئی ضلعیاں وچ کتے-کتے ٹٹیاں-فٹی ڈگیاں دے 'پھلّ' اج وی دیکھن نوں مل جانگے۔ انبالہ وچ وی دو بہت وڈیاں ڈگیاں سن۔ اک ڈگی اتے تاں ہن امبالے دا بس اڈا اے۔ دوجی ڈگی جہڑی ایس۔ ڈی۔ کالج دے پچھے سی، اسنوں وی پالیتھین سمیت ہورناں 'سٹیٹس' والے پدمعنےآں نال بھر کے پارک بنا دتا گیا اے۔ مہیش نگر انبالہ نواسی شری کشمیری لال دھیمان جی نے دسیا کہ اس ڈگی دی گہرائی دو ہاتھیاں جنی سی۔ دسہرے والے دن رام جی دی سواری لئی شنگارے جان والے ہاتھیاں نوں پہلاں اتھے ہی اشنان کروایا جاندا سی۔ ڈگیاں کچیاں-پکیاں دوویں طرحاں دیاں ہندیاں سن۔ ڈنگراں لئی وکھ ڈگیاں ہندیاں سن۔ جتھے پانی دا پدھر زیادہ گہرا ہندا، اتھے پشو اتے لوکاں دی سانجھی ڈگی ہندی۔ اتھے پانی دی ورتوں بے حدّ کفایت نال دیسی گھیؤ دی طرحاں کیتی جاندی۔ اتھے پشواں نوں اج وانگ ٹرکاں-ٹیمپوآں وانگ دھوتا نہیں سی جاندا اتے نہ ہی لکھاں یونٹ بجلی اتے ڈیزل دے خرچے پائے جاندے سن۔ ادوں پشو اتے لوک دوویں آسان سن۔ ادوں پشو آدمی دی صحبت وچ رہِ کے وگڑے نہیں سن۔ ہن تاں مدھومکھیاں وی گڑ والیاں سڑیاں بوریاں، ٹوفیاں دی چپچپی پیکنگ اتے گھٹیا چینی کھا-کھا کے اصلی شہد بناؤن دی کلا اتے پھلاں دا سواد وی بھلّ چکیاں ہن۔
شہد وچ تندرستی لبھن والے لوکی وی ہن صرف سڑیاں گلیاں ٹوفیاں دی چاشنی ہی چٹدے ہن۔ ادوں زندگی دے زیادہ تر کم سوکھے سن، اج وانگ اوکھے نہیں سن ہوئے۔ جدوں سماج اتے سیوا دو وکھو-وکھرے شبداں وانگ دوپھاڑ ہو جان تاں پھیر خالی ہوئی جگہ وچ سوشل ورکراں دی گھسپیٹھ ہندی اے، ایہو سوشل ورکر ترقی کرکے این۔ جی۔ او۔ بندے ہن اتے پھر این۔ جی۔ اوزنوں لبھن لئی سماج دی تھاں کمپیوٹراں دیاں ویبسائیٹاں کھولھنیاں پیندیاں ہن۔
کھوہ دو طرحاں دے ہندے سن، پین دے پانی والے اتے کھیتاں دی سنجائی والے۔ اپنے اس خطے وچ سنجائی والے کھوہاں دا اتہاس عیسیٰ توں وی سینکڑے ورھے پہلاں دا اے۔ کھوہاں 'چوں پانی ہلٹاں نال کڈھن دی پرمپرا وی کافی پرانے اے۔ کھوہ پٹن لئی سبھ لوک مدد کردے سن۔ پٹائی توں پہلاں اجہیاں ارداساں کیتیاں جاندیاں کہ پانی مٹھا نکلے۔ اس ویلے دا سماج سبھ لئی سی، سبھ دا متھا نرمل سی (کسے دے وی متھے وچ عجیبو غریب ترقی دا گارا نہیں سی بھریا) پر پھیر وی پوتر رسماں دیاں رسبھریاں پرمپراواں نبھائیاں ہی جاندیاں سن۔ پٹائی دے پہلے ٹکّ نال ہی گڑ، پتاسے، مٹھے چول جاں لڈو ونڈے جاندے۔ محنت کشاں دی وی رجویں سیوا کیتی جاندی۔ کھوہ دی پٹائی دے پورے ویلے بزرگ آلے-دوآلے گھمدے رہندے اتے دسدے رہندے کہ ہن پانی کنا کو دور اے۔ کھوہ دا گھیرا اتھے اگن والیاں فصلاں دے سبھاء دے مطابق ہندا۔ اج وانگ نہیں کہ سبھ کجھ سبھ پاسے بیجدے جاؤ۔ کھوہ نوں پنڈ دی سنجیونی منیا جاندا سی۔ جیوں ہی کھوہ بن کے تیار ہندا، سبھ دی روح وچ اک نگھے احساس دے ڈھول وجع اٹھدے۔ کھوہاں دے آلے-دوآلے لگے سینکڑے درختاں اتے ہزاراں پرندے اپنے آلھنے بناؤندے، ایہہ دور اوہ سی جدوں سبھناں تھاواں دے لوکاں دے دلاں وچ سربتّ دا بھلا چاہن دے نام دان دی قدرتی بوند پئی ہوئی سی، اوہ ایہہ سمجھدے سن کہ ''دانہ-پانی کھچّ کے لیاؤندا، کون کسے دا کھاندا۔'' ہزاراں پرندے اتھے ہی دانے چگدے، پانی پیندے اتے پورا ماحول چہکاؤندے رہندے۔ ادوں پنچھیاں نوں مار کے کھان والیاں غلیلاں نہیں سن بنیاں (اڈاؤن والیاں ضرور سن)، نہ ہی اج وانگ میرج پیلیس بنے سن جنہاں دے مینو کارڈاں وچ بکرے، مرغے دے نال-نال کبوتر، تتر، بٹیرے اتے خرگوش تک دا ماس پروسے جان دی رنغدار چھپائی ہوئی ہندی اے۔
محلیاں توں بعد کھوہ ہی دھڑکدیاں لوک-ریتاں دا مرکز ہندا سی۔ بھلے وقتاں وچ کیہا جاندا سی،'میرے کھوہ اُتے وسدا ربّ نیں۔' ادوں ربّ نوں ٹبّ دسن والا محاورہ نہیں سی بنیا، نہ ہی ترقی دے اے۔ ٹی۔ ایم۔ 'چوں نکلی 'چل سالا دیسی' جہی گالھ ہندی سی۔ لگبھگ تیہہ سال ایہہ گالھ کڈھن توں بعد اسیں بھلّ ہی گئے کہ اس اک چھوٹی جہی گالھ دے نال آپاں کی-کی گوا چکے ہاں۔ اس دیسی وچ تاں ساڈی مٹی، پانی، پرندے، پشو، ہوا، تندرست لوک جیون، لوک گیت، لوک سنگیت، سبھ دے ہتّ لئی لکھیا جان والا ساہت وی شامل اے۔ غلط فہمی وکھری چیز اے پر ایہہ سبھ اسیں ہن گوا چکے ہاں۔ ہن تاں ساڈا خون وی دیسی نہیں رہا۔ اسدی تھاں ساڈے خون وچ پیسٹیسائیڈ اتے ہورناں کیمیائی تتاں دی بھرمار ہو چلی اے۔ ساڈی جس کنک اُتے سارے دیش نوں ناز سی، اسدا بیج وی دیسی ہی سی۔ گالھ کڈھن توں بعد غیرملکی بیج آیا جس نوں انت بیج وی آکھیا گیا، جس اپر اساں اکھاں میچ کے بھروسہ کیتا، اسدے نال اک تخم وی آیا، جسنوں ہن 'کانگرس گھاہ' کیہا جاندا اے۔ اج ایہہ 'کانگرس گھاہ' تخمی بنگلادیشیاں دی طرحاں اک وڈی مسئلہ بن چکا اے۔ صرف دیسی نوں گالھ کڈھن کارن دیسی درخت وی چلے گئے۔ دیسی درختاں دے جاندے ہی ساڈے سبھیاچار دی ہریالی وی چلی گئی۔ سبھیاچار دے ناں اُتے اج اسیں صرف سٹیجی بلے-بلے دے موہتاج ہو چکے ہاں۔ دیسی درختاں دی جگہ سفیدے آئے، دھرتی بنجر ہون لگی، لڑائیاں-جھگڑیاں ہون لگے۔ اج وی ہزاراں کیس صرف سفیدے کارن ہی عدالتاں وچ لڑے جا رہے ہن۔ سستے لنگراں دی آڑ وچ اتے اخباری اشتہاراں کارن پاپولر ہوئے کجھ سنت وی اپنے ڈیریاں وچ ہن سفیدے دی تھاں اسے دا بھرا پوپلر لاؤن دیاں صلاحاں دے رہے ہن تاں جو 'نامدان' دی آڑ وچ 'نعماں' وی کمایا جا سکے، ایہہ وی 'دیسی' نوں گالھ کڈھ کے صرف پیسے لئی سبھ کجھ کرن دا اک ہور نمونہ اے۔
مندر دی پہلی گھنٹی، گربانی دے پہلے بول دے نال ہی کھوہاں اتے زندگی چہک اٹھدی سی۔ بزرگ اتے بچے کھوہ گیڑ کے پانی دیاں ٹینکیاں اتے پشواں لئی بنیاں کھرلیاں بھر دندے۔ بچے تے بزرگ تازے پانی نال نہا کے سورج دی پہلی کرن دے نال ہی سارے دن دے کماں لئی قدرت توں اسیس لیندے سن۔
ایمانداری نال ویکھیئے تاں ہریانہ اتے پنجاب ہرے-بھرے کھیتر اسے ویلے تک ہی سن جدوں تک اتھوں دے سارے قدرتی سومے سہج-سرلج سن۔ دور-دور پھیلے سنگھنے جنگل سن، پنجاں دریاواں دیاں کئی ساریاں اپ-ندیاں سن، لگبھگ 17,500 چھوٹے-وڈے تالاب سن۔ مٹی دیاں ہیٹھلیاں پرتاں وچ رجویں طاقت سی۔ دودھ-گھیودھ نال جڑیاں کئی کہاوتاں سن۔ دودھ اتے پتّ اک کرکے جانے جاندے سن۔ اج جدوں لکھاں بچیاں ککھّ وچ ہی ماریاں جا رہیاں ہون، منڈے باہرلے ملک وچ لگبھگ ویچے جا رہے ہون، تاں سمجھیا جا سکدا اے کہ ممتا دی ڈور دی ریشم کنی کو بچی ہوویگی، اج ماں دے دودھ دی تند سوائے کسے لالچ توں علاوہ ہور کجھ نہیں دسدی؟ دھیاں دے گھر دا پانی وی نہ پین والا پنجاب اج ککھّ وچ ہی دھیاں مارن والے سارے صوبیاں 'چوں نمبر اک اُتے اے۔ اخباراں وچ لگاتار چھپدیاں اجہیاں خبراں پڑھ کے ہول پیندا اے کہ منڈیاں نوں صرف باہر بھیجن دے لالچ وچ چاچے، مامے، تائے دیاں کڑیاں نال ویاہیا جا رہا اے۔ ایہہ ساریاں واقعے آؤن والے کسے سچے-سچے اتے نگر سماج دی سجری سویر دیاں نشانیاں نہیں ہن۔ ایہہ انہیواہ کھیڈی جان والی اک اجیہی کھو-کھو اے جسنوں نہ سمجھ کے اسیں بہت وڈی بھلّ کر رہے ہاں۔ ایہہ وی 'دیسی' نوں گالھ کڈھ کے کسے وی طرحاں ترقی یافتہ دسن دا ہی اداہرن اے۔
اج پنجاب دیاں چکیاں وچ پیسیا جان والا ہریک دانہ مرے ہوئے ڈنگراں دیاں ہڈیاں دا چورا اتے نرم پتھر دا چورا ہی اے۔ پٹھے-سدھے ٹیکے لا کے ڈنگراں توں لیا جان والا دودھ کنی کو دیر پنجاب دے پشودھن نوں ٹکا سکیگا، اجیاے سوال کتوں ہور پڑھکے آئے اپنے ہی دھرتی دے پتاں نوں پچھے جانے چاہیدے ہن۔ جہڑے اکھوتی بدھیجیویاں نے گواے نوں ویکھ کے نکّ اُتے رومال رکھے، اج اوہی جیوک کھاد دے حمایتی دس رہے ہن۔ جہڑے لوکاں نے دوجیاں توں وکھرے دسن لئی چمچم کردے پالیتھین نوں پروموٹ کیتا، اج اوہی وی۔ آئی۔ پی۔ پالیتھین دی موڈھے مٹکا کے انگریزی بولی وچ نکھیدھی کر رہے ہن۔
جے کوئی شاعر چااے تاں وی اج پنج دریاواں اُتے گیت نہیں لکھ سکدا۔ پنجاب- ہریانہ دیاں سرکاراں کجھ وی آکھدیاں ہون پر ایہناں دوہاں صوبیاں دی کنک صرف پیلے راشن کارڈدھاریاں نوں ہی ملدی اے۔ کیونکہ دیش دے دوجے حصیاں وچ ایہہ کنک ہن رجیکٹ ہو چکی اے۔ اج گلیاں وچ گھمن والے کتے تک اس کنک دیاں بنیاں روٹیاں کھانیاں چھڈّ چکے ہن۔ کوئی وی عظمہ کے ویکھ سکدا اے۔ چھتاں اتے پرندیاں نوں پائی جان والی روٹی شام تک پئی-پئی سکّ جاندی اے۔ کھیتاں وچ ڈگے دانے چگ-چگ پنچھی لگاتار مر رہے ہن۔ ہن تاں کھیتاں وچ کھڑے ڈرنے وی پنچھیاں توں بناں ویراگ گئے ہن کیونکہ ہن کوئی ٹانوا-ٹلھا پنچھی وی ڈرنے دے سر دی تھاں رکھی توڑی اُتے ٹھنگ نہیں ماردا۔ مٹی اتے پانی وچ ودھدے زہریلے تتاں کارن بہت سارے درختاں نوں وی پھلیاں لگنیاں بند ہو چکیاں ہن، یعنی درخت وی بانجھ ہو چلے ہن، پتہ نہیں آپاں کدوں تک چارے پاسے سہیڑدے جا رہے اجاڑ نوں ترقی کہن دی غلط فہمی پالی رکھانگے؟
پنجاب دے کسان دا مان-اعزاز ادوں تک ہی سی جدوں تک اوہ خود محنتی سی، دھرتی دا پتّ کہاؤندا سی۔ پر دھرتی دے ایہناں پتاں نے اپنی ہی دھرتی دے سارے ست نچوڑ کے دارو دیاں کرلیاں وچ وحہ دتے۔ ہرمنپیاری دھرتی نوں وی کیمیائی کھاداں پیا-پیا کے نشیڑی بنا دتا اے۔ وچاری ایہہ نشیڑی دھرتی وی کدوں تک اتے کتھوں تک ساڈے جاے غیر-شکریاں دا ساتھ دیویگی۔ اسے کرکے ایہناں دھرتی پتراں دی لڑائی وی ہن کرائے دے فوجیاں اُتے انحصار ہو چکی اے۔ پرواسی مزدوراں دے سر اتے ٹکی ساڈی کھیتی کنی دیر اتے کنی ہور دور تک ٹک سکیگی، ایہہ سبھ صرف دوائیاں دے سہارے مریض سامبھن والے ماڈرن کھیتی دے یوجناکاراں نوں پچھیا جانا چاہیدا اے۔ واڈھی توں پہلاں جدوں پرواسی مزدور آؤندے ہن تاں ریلوے سٹیشناں اتے نظارہ دیکھن والا ہندا اے۔ چنگے-چنگے راجا بھوج اوہناں ساہمنے گنگو تیلیاں وانگ ہتھ بنہی کھلوتے ہندے ہن۔
'ہرے انک+لاب' مگروں ترقی دی پہلی پھیکس 1988 وچ ادوں باہر آئی، جدوں قرضے وچ ڈبے پنجاب دے پہلے کسان نے خدکشی کیتی۔ اسے سال 15 ہور آتم ہتیاواں ہوئیاں۔ 1997 تک ایہہ گنتی 400 تک پجّ گئی اتے سن 2013 تک ایہہ گنتی انگنت ہو گئی۔ افسوس دی گل تاں ایہہ اے کہ ایہہ انکڑے اوہناں لیڈراں دے دتے ہوئے ہن، جہڑے دن-رات پارلیمنٹ اتے ودھان سجذبات وچ بیٹھ کے دیش سیوا دے نشے وچ ٹنّ دسدے ہن۔ چوناں دے سیزن وچ دیش سیوا دی اسے پنک وچوں کئی لیڈراں دے منہ 'چوں بے-آب ہندے پنجاب نوں پیرس جاں کیلیفورنیا بناؤن دی جھگّ وی نکلن لگ پیندی اے۔ پنجاب وچ اج جس کسان کول 10 ایکڑ زمین اے، اسدی صرف دو وقت دی روٹی ہی چلدی اے۔ مالوے دے کئی ضلعیاں وچ اجیہی تنگی کارن بہت سارے گھراں وچ کئی-کئی بھراواں دی اکو-اک بیوی اے تاں جو اولاد ودھن دے کارن زمین دی ونڈ نہ ہووے۔ راجندر سنگھ بیدی جؤندے ہندے تاں اوہ 'ایک چادر میلی سی' دی تھاں 'ایک دھرتی میلی سی' ضرور لکھدے۔ پنجاب دا 72 فی صدی کسان تنگہالی دا شکار اے۔ انکڑیاں دے حساب نال صرف 28 فی صدی کسان ہی کامیاب کسان ہن۔ لگبھگ 20 لکھ کسان پروار غریبی دی ریکھا توں ہیٹھاں ہن۔ پنجاب دے کساناں اپر 20 فی صدی قرضہ سرکاری اے اتے 80 فی صدی قرضہ پٹھانی مہاجناں دا اے۔ سرکاری قرضے دا ویاج تاں پھیر وی کسے لچھمن ریکھا دے اندر رہندا اے، لیکن نویں قسم دے فائینینسراں دا ویاج تاں زبردستی پتھے گئے بجلی دے نویں میٹراں دیاں یونٹاں وانگ چلدا اے۔ کھیتی پردھان دیش ہون دے باو جود کساناں لئی کسے سچجی پالیسی دی تھاں سرکاراں کول ہر سال دے بجٹ وچ کساناں دا جیون اچا چکن لئی صرف قرضے دا ہی خاص پیکیج ہندا اے۔
پنجاب وچ کل کھیتی یوگ زمین 50 لکھ ہیکٹیئر اے۔ پورے دیش وچ لگبھگ 16 لکھ ٹریکٹر ہن، پر اکلے پنجاب وچ ٹریکٹراں دی گنتی 5 لکھ توں اپر اے۔ یعنی دیش دی کل دھرتی دے 1.54 فی صدی حصے والے کھیتر دا کسان دوجے کساناں دے مک+بلے 24 گنا زیادہ صلاحیت والا کسان اے۔ پنجاب دے کسان نوں ایہو ہائی-پھائی ہونا مہنگا پے رہا اے۔ ایہہ گھر وچ ہاتھی بنھن والی گل اے۔ اسدے اپروں عقل مندی دا جھنڈا ایہہ کہ اسنے 26 لکھ ہیکٹیئر زمین وچ جھونے دی بجائی شروع کر دتی، جس کارن ہر سال 40 سینٹیمیٹر پانی دا پدھر ہور ہیٹھاں جان لگ پیا۔ پنجاب دی کھیتی 70 فی صدی دھرتی ہیٹھلے پانی اتے 30 فی صدی نہری پانی اُتے انحصار کردی اے۔ 1960 وچ چولاں دی پیداوار تن لکھ ٹن سی، لیکن 'ہرے انک+لاب' دے جیہادی نعرے توں بعد نکلی لالچی جیبھ کارن ایہہ انکڑا 143 لکھ ٹن تک پجّ گیا۔ پورے بھارت وچ 4271 جلگاہاں ہن۔ اوہناں وچ پانی دی درورتوں والے کھیتر 231 ہن، جنہاں وچ 107 صرف پنجاب اتے ہریانہ وچ ہی ہن۔ اج صرف پنجاب وچ ہی 12,402 پنڈاں وچوں 11,859 پنڈ پانی دی تنگی جھلّ رہے ہن۔ شودھکاراں دا کہنا اے کہ آؤن والے دساں سالاں وچ پانی دا پدھر 160 فٹ ہور ہیٹھاں جا سکدا اے۔
پنجاب وچ کل جلگاہ کھیتر 184 ہن، جنہاں وچوں 104 ڈارک زوناں وچ بدل چکے ہن۔ ہریانہ-پنجابا دے بارڈراں اتے لگے دھنوادی سائین بورڈ آؤندے جاندے یاتریاں نوں بھاویں کجھ وی کہن، دوویں پاسے بنے ڈھابیاں اُتے بیٹھ پنجابی اتے ہریانوی بے شکّ اک دوجے دا کنا وی مخول اڈاؤن، پر دوویں صوبیاں دی دھرتی ہیٹھلا دکھ دیش دے باقی دکھاں دی طرحاں ہی سانجھا اے۔ ہریانہ کول 108 جلگاہ کھیتر ہن جنہاں وچوں 65 ڈارک زون وچ تبدیل ہو چکے ہن۔ ہریانہ وچ صرف 37 فی صدی پانی ہی مٹھا بچیا اے، باقی پانی کھارا ہو چلیا ہیے۔ کیتھل ضلعے دے پنڈ کیلرم وکھے اک کسان نے 850 فٹ ڈونگھا سبمرسیبل لگوایا اے جدوں کہ 700 فٹ ڈونگھے سبمرسیبل تاں سینکڑے ہی ہن۔ پر ویکھو! دوویں پاسے دیاں سرکاراں اپنے قدرتی سومیاں دی سانبھ-سنبھال کرن دی بجائے کملیاں تیویناں وانگ لڑن وچ مشغول ہن۔ [[راجگڑھ]] چنڈی گڑھ دی اکو عمارت وچوں چلدیاں دوویں سرکاراں اج آپس وچ پانی دا اک گھڑا وی ونڈن نوں تیار نہیں ہن، جدکہ پنجاب دے وکھو-وکھرے حصیاں وچ ہو رہا گندھلا پانی پنجاب دیاں بہت ساریاں بیماریاں دا کارن بن رہا اے۔ بے شکّ دوویں پاسے اکو پارٹی دیاں سرکاراں ہون۔ پنجاب وچ لگبھگ 15 لکھ 75 ہزار 162 سبمرسیبل اتے ہریانہ وچ لگبھگ 7 لکھ سبمرسیبل پاتال دا پانی انہیواہ الدّ رہے ہن، بناں ایہہ سوچے کہ پتال تک پانی پہنچن لئی ڈھائی لکھ ورھے لگدے ہن اوہ وی تاں جیکر آپاں ٹوبھیاں، ڈھاباں، سرووراں وچ مینہہ دا پانی روکانگے۔ لیکن افسوس! دوویں پاسے کرسی دی چھون-چھلیکا خاطر بجلی مفت، پانی مفت جہی مورکھدا بھری کھیڈ کھیڈی جا رہی اے۔ ہن تاں دوویں پاسے دیاں سرکاراں نوں بجلی مفت دے اعلان دے نال-نال ایہہ وی دسنا پویگا کہ اوہ بجلی لوکاں، کساناں نوں دینگے جاں اوہناں بجلی نال جگن والیاں نقلی کھجوراں نوں دینگے جسنوں پپیتے جڈی کھجور لگدی اے اتے جہڑیاں کھجوراں مورتھل توں شروع ہو کے جی۔ ٹی۔ روڈ توں گھم-گھما کے شہراں دے اندر-باہر ہندیاں-ہوئیاناں واہگا بارڈر تک جا پجیاں ہن۔
پنجاب-ہریانہ بے شکّ کنک دے مثالی کھیتر سن، لیکن 'ہرے انقلاب' دے جیہادی نعرے توں بعد اتھوں دے کساناں نے 'پریم اتے جنگ وچ سبھ جائز اے' وچوں قدرت متعلق اپنا پریم ہٹا کے باق+ پچھلے حصے اُتے فوری عمل شروع کر دتا۔ اک کلو چولاں دی پیداوار لین لئی 5000 گھن لٹر پانی دی ضرورت ہندی اے۔ ساڈے لیڈراں، پالیسی گھاڑیاں، یوجناکاراں اتے کھیتی باڑی کالجاں وچ بیٹھے یو۔ جی۔ سی۔ مارکا بدھیجیویاں نوں ایہہ نہیں اہڑیا کہ جدوں معمولی نلکے لگن نال کھوہ سکّ گئے، ٹیوبویل لگن نال چھپڑ، تالاب، ٹوبھے سکّ گئے، ہن دن رات پاتال دا پانی الدّ رہے لکھاں سبمرسیبلاں جہیاں دھرتی نوں چمبڑیاں جوکاں توں بعد کی ہووےگا؟ دھرتی پرماتما دی سبھ توں وڈی مٹی دی گولک اے، اس وچ آپاں جو وی پاوانگے، اوہی واپس کڈھ سکاں گے۔ دھرتی چوں کڈھ آپاں بہت کجھ رہے ہاں، پر سوائے پالیتھین، زہریلیاں کھاداں، سیمنٹ آدی توں علاوہ پا کجھ وی نہیں راے۔
اپنے دیش دا کوئی وی دھرم ستھان تالاب، بوڑی، سر، سروور توں بناں ادھورا منیا جاندا اے اتھوں تک کہ شمشان نال وی گھاٹ ضروری ہندا سی۔ لیکن ایہناں سارے پوتر استھاناں نوں ادارےآں وچ بدلن والے آگوآں نوں لگیا کہ ایہناں دی ہن کی لوڑ اے! بھرو ایہناں نوں۔ دوکاناں کڈھو ۔.۔. دوکاناں توں بعد پھیر دوکانداری دا انت ہین سلسلہ جاری رہندا اے۔ دوکانداری 'چوں 'دار' (پھانسی دا پھندا) شبد دا سہارا لے کے عقیدت اتے آستھا پھانسی اُتے جھول جاندیاں ہن اتے بچی دوکان بھرپور پرپھلت ہون لگ پیندی اے۔ اج ہر چیز اُتے قبضے دی اسے پرورتی نوں مذہبی کماں دا معیار منیا جان لگ پیا اے۔ قدرتی پانی سومیاں نوں اجاڑن اتے مذہبی ستھاناں نال جڑے پرانے سرووراں نوں اجاڑن جاں سومنگ پولاں وچ بدلن دے سبھ توں ودھ قصوروار مذہبی آگوُ ہی ہن۔ مذہبی عمارتاں نال جڑے زیادہ تر سروور مینہاں دا پانی روکن دی بجائے ٹیوبویلاں نال ہی بھرے جا رہے ہن۔ اج ایہناں آگوآں نوں جیکر غور نال سنیا جاوے تاں اوہناں دے پروچناں وچ قدرت متعلق عقیدت دے عطر دا کوئی چھٹا نہیں ہندا اتے نہ ہی کسے ربی جذبے دی خوشبو ہندی اے، یعنی پنج تتاں دا کوئی ذکر اوہناں دے پروچناں وچ نہیں ہندا۔ اک غیر-سرکاری سروے مطابق+ دیش بھر وچ مذہبی پروگراماں اُتے خرچ ہون والے سالانہ دھن نال دنیا دے لگبھگ 40 دیساں دا گزارا ہو سکدا اے۔ اج کوئی سنت-مہنت، مولوی، پادری جاں کسے وی فرقے دا مذہبی آگوُ ایہہ نہیں کہندا کہ اسیں صرف درخت لاوانگے، جاں اسیں صرف پرانے سرووراں نوں، پرانے ٹوبھیاں نوں سوہنیاں جھیلاں وچ بدلانگے، جاں اسیں اپنی مٹی، پشو، پرندے بچاؤن دی مہم چلاوانگے جاں اسیں سارے مل کے ربی داتاں بچاوانگے۔ پاکھنڈی دعاواں دا آشیرواد ونڈدے ایہناں اکھوتی آگوآں نوں اپنے لئی لیڈراں دے آشیرواد دی تانگھ ہمیشہ رہندی اے۔ انجھ جیکر سوچیا جاوے جہڑے لوک ربی داتاں (ماسخور بھلیو لوکو! پشو وی ربی داتاں دا ہی حصہ ہن) بچاؤن لئی کوئی اپرالا نہیں کردے اوہ مذہبی وی کداں ہو سکدے ہن؟
ہر سال صرف پنجاب 159 لکھ ٹن پرالی پھوکدا اے۔ جس نال 233 لکھ ٹن کاربن ڈایاکسائیڈ اتے دوجے سسپینڈڈ تتاں دی مقدار ودھدی اے۔ پرالی ساڑن دے نال ہر سال دو انچ مٹی دی پرط سڑ کے سواہ ہو جاندی اے جہڑی پھیر کسے کم دی نہیں رہندی۔ پرالی پھوکن نال پنجاب اتے ہریانہ وچ 98 فی صدی مٹی دا آرگینک کاربن گھٹ چکا اے۔ اسے پرالی توں جیوک کھاد بنائی جا سکدی اے۔ جیکر پرالی دی مقدار پھیر وی زیادہ ہووے تاں اسنوں اوہناں صوبیاں وچ بھیجیا جا سکدا اے، جنہاں وچ ڈنگراں لئی چارہ گھٹ ہندا اے۔ لیکن ایہہ سبھ کرن لئی من دا وی جیوک ہونا ضروری ہندا اے، 'سربتّ دا بھلا' چاہن والے آگوُ وی ہونے چاہیدے ہن۔ فلحال تاں صرف کاراں، سکوٹراں اتے ہی ویہہ روپئے دا سٹکر چپکا کے جاں اخباراں وچ اشتہار دے کے ہی ماحول بچاؤن دے سارے ک+نونی فرض نبھا دتے جاندے ہن۔
دوویں صوبیاں وچ مٹی دے سینپل لگاتار فیل ہو رہے ہن۔ سینپل چیکّ کرن والے اہلکار حالانکہ سرکاری ہندے ہن، لیکن پھیر وی اپنے بچے کھچے سنسکاراں کارن کجھ اہلکار شام 5 وجے توں بعد اپنا ایمان بچاؤن لئی سچ بول ہی دندے ہن۔ اوہناں مطابق مٹی دی کوالٹی ہر سال پرالی ساڑن کارن، کیڑے مار دوائیاں دے جاہلانا استعمال دے کارن، انہیواہ فصلاں بیجن دے لالچ اتے کیمیائی کھاداں دے استعمال کارن، ختم ہو رہی اے اتے مٹی دے دوست جیو وی لگاتار مر رہے ہن۔ ہریانہ-پنجابا دی 2 ہیکٹیئر دھرتی ہر سال بنجر ہو رہی اے۔ بٹھنڈہ ضلعے دے کافی پنڈ بیاباناں وچ بدل چلے ہن۔ روپڑ، پٹیالہ اتے بٹھنڈہ ضلعے وچ لوکاں دے خون وچ پائے جان والے پیسٹیسائیڈاں دے تتّ خطرناک حد پار کر چکے ہن۔ بٹھنڈہ دے تلونڈی صابو وکھے اک لکھ لوکاں پچھے کینسر پیڑتاں دی گنتی 110 تک پجّ گئی اے۔ پھتہاباد ضلعے دا پنڈ ملیوال وکاؤ پنڈ دا بورڈ لاؤن والا سبھ توں تازہ پنڈ اے۔ اتھوں دے ہر وسنیک دے خون وچ ڈی۔ ڈی۔ ٹی۔ اتے ہور کئی طرحاں دے پیسٹیسائیڈ گھل چکے ہن، جنہاں کرکے بھیانک بیماریاں جم لے رہیاں ہن۔ ایہہ سبھ آؤن والے بھیانک خطریاں دیاں گھنٹیاں ہن، جہڑیاں سانوں مذہبی عمارتاں اتے لگے لاؤڈسپیکراں دے رولے کارن سنائی نہیں دندیاں۔ آکاش پتری سوچ چاولا نے اپنی آخری گل بات وچ کیہا سی،''سانوں قدرت دیاں آوازاں نوں سننا، سمجھنا اتے محسوس کرنا چاہیدا اے اتے اپنی اس نازک دھرتی دی دیکھبھال کرنی چاہیدی اے۔''
اپنے دیش وچ انّ نوں برہم کیہا گیا، کیونکہ اس توں ہی جیون ملدا اے۔ دیش وچ قدرت وچ دسدی ہریک چیز وچ پرماتما دی جھلک لبھن دی پرورتی لکھاں سالاں توں چلدی آ رہی اے۔ جس دیش وچ ندی جاں سرووراں وچ وی اشنان توں پہلاں ہتھ جوڑ کے نمسکار کرن جہیاں نرمل ریتاں رہیاں ہون اس دیش وچ کجھ اوڑ بڑنگ 'ریڈیکلاں' دیاں گلاں کیوں منیاں جان کہ پانی تاں صرف پانی ہی اے، پانی تاں صرف ایچ۔ ٹو۔ او۔ ہی اے۔ کتھے اے پرماتما؟ جیکر اجیاے ترک ہی آؤن والے اکھوتی پرگتیشیل سماج دی نیہاں دی ہنیرگردی ہن تاں پھیر ساہ کی اے؟، ہوا ہی اے، ہوا کی اے؟ گیساں توں علاوہ شاید کجھ وی نہیں۔ کڈھو اتے چھڈو پھیر ساہ! جی نہیں، اس بھاوَ-پردھان دیش وچ پورے جگت نوں سچیتن منیا گیا، جتھوں تک وی کجھ دکھائی دندا اے، بسّ اوہی انت نہیں، اسدے اندر ہور وی بہت کجھ گہرا اے۔ پنج تتّ اوہناں گہرائییاں دے ہی سچ ہن۔ اتھے صرف نوکریاں لئی کیتیاں ڈگریاں دا '، ا' بے-مطلب ہو جاندا اے۔ اس لئی دوجیاں سبھیتاواں اتے لگاتار کلسٹر بمباں نال حملے کرن والے، ساؤُ ملکاں دی بربادی لئی درندیاں نوں ہتھیار دین والے، دوجے ملک+ دیاں زمیناں لئی بنجری بیء بھیجن والے، دوجیاں دی دھرتی دی زرخیز تاک+ت نوں پھوکن والے پیسٹیسائیڈ بھیج اوہناں نوں دماغی طور اُتے غلام بناؤن والے، دوجیاں دا تیل، درخت، ونسپتی، پانی اتے جیون دے گوڑھ راز ہڑپن (پیٹینٹ) والے جدوں دوجے گرہیاں اتے وی جاندے ہن تاں اتھے وی دھرتی اُتے کیتے اپنے پاپاں توں ڈر دے کارن ہی سبھ توں پہلاں پانی ہی لبھدے ہن۔ اس لئی سانوں 'عالمی وپار تنظیم' اتے آئی۔ ایم۔ ایف۔ جاے 'گزنویاں' دی پرواہ کیتے بغیر اپنی رہتل، پرمپراواں اتے مہان سنت فلسفہ توں پریرنا لے کے اپنے ماحول نوں سنبھالن وچ فوری جٹ جانا چاہیدا اے۔ ذرا یاد کرو اپنے دیسی طریقیاں دا اوہ بھروسہ جنہاں نوں اپنا کے اپنے پرکھیاں نے آزادی دی 'کوک' ماری سی۔ بھاویں اوہ دوجے عالمی لڑائی دا سماں سی پر آزادی دا سارا دیسی جذبہ، دیش دے ہر حصے دیاں وکھو-وکھریاں آوازاں دے باو جود کداں ہریک بھارتی دے دل وچ 'سودیش' بن دھڑکیا سی۔
سانوں سبھناں نوں ہن پھیر اس دھرتی نوں یاد کرنا پویگا جس اپر پورا جیون بھوگ کے وی اسیں یاد نہیں کردے۔ اسیں صرف اپنے بنائے تنتر نوں ہی پرجاتنتر منّ بیٹھے ہاں۔ شاید ایہہ ٹھیک نہیں۔ پرمپیؤ پرمیشر نے اس دھرتی اتے صرف آدمی نوں ہی پیدا نہیں کیتا۔ اسنے پشو، پنچھی، کیٹ، پتنگے، درخت اتے بوٹیاں نوں وی پیدا کیتا اے۔ ایہہ سبھ ملکے ہی تاں پرجا کہاؤندے ہن۔ اسے لئی اس پرمیشور دا اک ناں پرجاپتی وی اے۔
پشو، پنچھی، کیٹ، پتنگے، درخت اتے بوٹے ساڈے وانگ کوئی ودھان نہیں رچدے۔ اوہ سبھاء توں ہی دنیا دے حق+ وچ انلکھت مریادا دی پالنا کردے ہن۔ آدمی توں علاوہ کوئی وی قدرت دے خلاف جنگ لڑدا نہیں دسدا۔ نکی جہی چڑی وی اپنی چنجھ نال صرف اک دانہ ہی چگدی اے، اس توں زیادہ نہیں۔ اسے کرکے کتے وی ایہناں لئی مالگوداماں دی ضرورت نہیں ہندی۔ ہنسک پشو پتہ نہیں کدوں توں شکار کردے آ رہے ہن، پر کتے وی جانوراں دی گنتی گھٹ نہیں ہوئی۔ لیکن آدمی دی شکاری پرورتی اتے صرف ماسخوری لئی بنیاں کہانیاں دے حوالیاں کارن، اج پوری دھرتی دے جیواں اُتے خطرہ منڈراؤن لگ پیا اے۔ اج اپنے دیش وچ ہی لگبھگ 50 کروڑ لوک ڈنگرکھور ہو چکے ہن۔ دیش وچ لگبھگ 10 لکھ بچڑخانے ہن جنہاں وچ 11 کروڑ 30 لکھ نکے وڈے پشو اتے 20 کروڑ پرندے ہر سال وڈھے ٹکے جاندے ہن۔ ہریالی دا نعش کرکے، پشواں نوں مار کے، ڈکار کے اتے اوہناں دے خون دا چکڑ بنا کے ہی جیکر سطبقہ جان دا ہائیویء اے، تاں پھیر نرک جان دا رستہ کہڑا اے؟ دھرتی اُتے اپنی بے-مائنی سرکھیا دے اپاء لبھن دی ہڑبڑی وچ آپاں سبھناں نے اپنے پنجاں تتاں 'چوں چار وگاڑ لئے ہن۔ اسے کرکے پنجواں تتّ 'اگّ' بھارو ہو چلیا اے۔ اج قومانتری سمیلناں وچ چرچہ دا موضوع 'دھرتی دا ودھدا بخار' ہی اے اتے اس بخار دا علاج اپنے رگوید اتے مہان سنت فلسفہ نال ہی ممکن دسدا اے۔ ایہناں پنجاں تتاں نوں بچاؤن دا کم سرکاری تنتراں، سرکاری پالیسیاں جاں لیڈراں دے ہتھاں وچ نہیں دتا جا سکدا، کیونکہ ساڈے راجروگیاں دیاں گردناں وچ WTO دا سروائیکل (CERVICAL) پوری طرحاں بیٹھ چکا اے اتے ایہہ سروائیکل ترقی دے ناں اُتے پتہ نہیں کنے کو لوکاں دیاں گردناں لئی گلوٹین ثابت ہووےگا۔ ہرسود، ٹیہری جاے اداہرن اجیاے ہی ترقی دے فتوئی کوڑیاں دی تازی مثال ہن۔ ایہناں فتویاں وچ کسے انسانی سنویدنا دی کوئی جھلک نہیں دسدی۔ 25 ہزار دی آبادی والا چار سو سال پرانا ہرسود شہر سرکار ولوں تاریخ طے کرکے یعنی 30 جون، 2007 نوں اجاڑ دتا گیا۔
اج ساڈے لیڈر کسے وی پنڈ وچ معمولی 'ٹائلٹ' بناؤن لئی وی عالمی بینک توں ہی پیسہ منگدے ہن۔ 66 سالاں دی آزادی توں بعد وی جیکر 'ٹائلٹ' واسطے پیسہ 'عالمی بینک' توں ہی منگیا جا رہا ہووے، 82 کروڑ لوک اعلان کے آٹا-دال سکیم تحت آ چکے ہون تاں دیش چلاؤن والے آگوآں اُتے کداں اتے کنا کو بھروسہ کیتا جا سکدا اے کہ اوہ دیش دے ہزاراں سالاں توں چلے آ رہے سبھاء مطابق دیش چلاؤن دے حمایتی ہونگے؟ اج اسیں ویکھ رہے ہاں کہ کسے وی سیاسی وچاردھارا دی ک+بز نوں ستا دے سواد دی معمولی ایسبگول ہی کھولھ سٹدی اے۔ انجھ وی ایہہ دور غضب دی سیاسی سروسمتی دا دور اے۔ ملک+ دی تباہی والے سبھ وچاراں وچ سبھ پارٹیاں دی سروسمتی دسدی اے۔ اس سیاسی دور دی سبھ توں کمال رضا مندی ایہہ اے کہ ایہہ دور بھرے ہوئے غلے اتے اس غلے نوں کھوہن والیاں دے ایکے دا دور اے۔ اج دیش دی دھرتی اتے دیش دے پانی دا ملّ لگ چکا اے۔ 'ندیاں جوڑو' سکیم، ایف ڈی آئی اسے دی شروعات اے۔ عالمی وپار تنظیم جاے 'ولی قندھاری' سانوں پھیر اج تہائے مارنا چاہندے ہن۔
اج جس طرحاں دے لوکتنتر وچ آپاں سبھ سہک رہے ہاں اسدی اداہرن میں مہان بنگلا ساہتکار شرتچندر دے اک ناول 'پاتھیر دابی' 'چوں دینا چاہندا ہاں۔ 'اک گاں کلھے نال بنہی ہوئی اے، اسنوں دور ہریالی دسدی اے، گاں بنہی ہون کرکے اتھوں تک پہنچ نہیں سکدی۔ اوہ رمبھدی اے۔ اسنوں بنھن والا اسدی رسی گٹھّ کو ڈھلی کر دندا اے، گاں پھیر زور لگاؤندی اے۔ رسی تھوڑھی ہور ڈھلی کر دتی جاندی اے، ہرا-ہرا گھاہ منہ تک آ وی جاندا اے، پر کھلھ کے چرن والا من نہیں بھردا۔ رسی تھوڑھی ہور ڈھلی کر دتی جاندی اے ۔.۔.۔' بسّ ایہو اج اپنی سبھ دی آزادی دا مطلب اے۔ لوکتنتر دی چھاں انی ڈراؤنی نہیں ہندی، جنی اپنے آگوآں نے بنا دتی اے۔ اس لئی اپنیاں آؤن والیاں نسلاں نوں بچاؤن دی خاتر آپاں سبھ نوں اتے ساڈے مذہبی اتے سماجی آگوآں نوں مٹی، جنگل، جیو، درختاں اتے پانی بچاؤن دا سارا کم اپنے ہتھاں وچ لینا پویگا، ایہناں مذہبی آگوآں نوں اپنیاں سنگتاں نوں پنج تتاں نوں بچاؤن دا کناں دی بجائے 'اعلانیہ' نام دان دینا پویگا۔ اپنے ہی دیش وچ کشمیری شرنارتھیاں وانگ اجاڑے تالاباں دی مڑ وسوں لئی 'کار سیوا' کرنی پویگی، اوہناں نوں سوہنیاں جھیلاں وچ بدل کے اپنا چوگردا پرماتما دے دستخطاں دی طرحاں ویکھن دی عادت بناؤنی پویگی۔ دھرتی نوں صرف مہنگے پلاٹاں دی شکل وچ دیکھنا بند کرنا پویگا۔ درختاں نوں سرکاری اہلکاراں دے پکے متر ٹھیکیداراں دیاں اکھاں نال دیکھنا بند کرنا پویگا۔ اپنے پشواں دی اوہ تکلیف محسوس کرنی پویگی، جہڑی کسے بگدے (پشو وڈھن والے اک ہتھیار) جاں آٹومیٹک آرے ہیٹھ وڈھے جان ویلے اوہناں نوں ہندی ہوویگی۔ دنیا تاں پنج تتاں دا ہی اے۔ قدرت ول پٹھّ موڑن دا مطلب اے 'دھرمنرپکھّ' ہونا۔ بیہودی 'دھرمنرپکھتا' دے کارن ہی اج آپاں اپنی اندرلی ٹٹ-فٹ دے نال-نال گھر، گلی، محلے، شہر توں کٹدے-کٹدے دیشنرپکھّ ہو چکے ہاں۔ اجیہی دھرمنرپکھتا دے کارن ہی 'بناؤٹی سیوا' دا 'پیسٹیسائیڈ' تک ساڈے دھرماں دیاں جڑھاں وچ پایا جا رہا اے۔ اجیاے 'دھرمنرپکھّ' ہو کے، 'او بھائی سابھ! چھڈو وی آپاں کی لینا'، ''یار! میرے کول ٹائم نہیں'' جاے محاوریاں دے سہاریاں نال سبھیتاواں دے ترقی مینار زیادہ دیر تک ٹکائے نہیں جا سکدے۔ کیونکہ کوئی وی سماج دماغی طور اُتے دیوالیہ ہو کے نہیں جی سکدا۔ اس نوں اپنے لوکاں، اپنے پشواں، اپنی زمین، اپنے درخت، بوٹیاں، اپنے ٹوبھیاں، ڈھاباں، چھپڑاں، تالاباں، اپنے کھیتاں لئی کوئی نہ کوئی انتظام بناؤنی ہی پیندی اے، جہڑی پرمپراواں دی اگّ وچوں نطر کے کندن وی ہوئی ہووے اتے پرورتنشیل ویلے دے چکے اُتے کھری وی اتر سکے۔ مہاتما گاندھی کیہا کردے سن،''آؤن والیاں نسلاں دے ہتاں بارے سوچے سمجھے بناں دھرتی نوں خاتمے دے کنڈھے اُتے پہنچا دینا وی شریام ہنسا دا ہی مظاہرہ اے۔'' بے شکّ دنیا دیاں ساریاں کتاباں وچ ہمیشہ ایہو پڑھایا جاندا اے کہ سبھیتاواں دا ترقی ہمیشہ مٹھے پانی سومیاں دے کنڈھیاں اتے ہی ہویا۔ جیکر اج اسیں چارو پاسے نظر مار کے ویکھیئے تاں آؤن والیاں پیڑھیاں دا ترقی کہڑے پانی سومیاں دے کنڈھیاں اُتے ہووےگا؟ ایہہ گل تاں ہن پرانی ہو چکی اے جدوں اسیں جنگلاں، ندیاں دے 'وارث' سی، اج تاں اسیں صرف 'بیاباناں دے 'راہ' ہی دسدے ہاں۔
پنجاب دے پانی دے نال ساڈے لوک جیون دے کنے نت نیم جڑے سن، کھوہ، تالاب، سروور، باؤلیاں کنے سوہنے روپاں وچ ساڈے لوک جیون دی دھڑکن سن۔ اوہ رنگتاں بھرے دن، جدوں پانی سومیاں دی پوجا کیتی جاندی سی، مسیا دے گرہن ویلے پانی وچ اشنان مہاتم دتا جاندا سی، دیوالی نوں ندیاں دے کنڈھے دیوے بال کے رکھے جاندے سن تاں جو پنجاں تتاں وچ جیون جوت بلدی راے، نہ کسے دے من وچ، نہ ہی باہر ہنیرا راے۔ کوئی پیاسا، کوئی بھکھا نہ راے، سبھ دا منگل ہووے۔ ایہو سبھ لبھن دی کوشش کردا۔ ایہہ گل 1993 دی اے۔ ادوں ہندی اخبار 'جنستا' چنڈی گڑھ توں وی نکلدا سی اتے اسدے اڈیٹر شری پربھاش جوشی اپنے مشہور ایتواری کالم 'کاگد کارے' وچ بھارتی لوک جیون دیاں نگھیاں پرمپراواں بارے بڑی شدت نال لکھیا کردے سن۔ 17 اکتوبر، 1993 دے 'کاگد کارے' کالم وچ اوہناں نے 'آج بھی کھرے ہیں تالاب' کتاب دی تجزیہ اتے کتاب دے لکھاری شری انپم مشر بارے اک لیکھ 'پریاورن کا یہ انپم آدمی' لکھیا۔ لیکھ من دی نکی جہی کھوہی وچ نرمل پانی وانگ ٹھہر گیا۔ انپم جی نوں چٹھی لکھی۔ اسے ہفتے اتر سمیت کتاب گھر پہنچ گئی۔ جویں-جویں کتاب پڑھدا گیا، کوئی دیوی بانی نہ صرف من دیاں ستیاں کلاں جگاؤندی گئی، بلکہ زندگی دے کرم اتے سویدھرم نوں وی سمجھاؤندی چلی گئی۔ اک وار تاں اندروں-باہروں سبھ کجھ ہیٹھ-اتے ہو گیا۔ روزی-روٹی دا جدوجہد تاں وکھرا سی ہی۔ اجیہی اتھل-پتھل دے ویلے وچ ہی دلی جان اتے انپم جی نوں ملن دا موقع ملیا۔ بسّ! جویں بے-ارتھے جیون نوں ترن لئی پگڈنڈی مل گئی۔ واپس مالیر-کوٹلہ آؤندیاں (انہیں دنیں اسیں اپنے جدی شہر مالیر-کوٹلہ رہندے سی) بس وچ بیٹھے-بیٹھے پانی نال جڑیاں یاداں دے کئی صفے کھلھدے چلے گئے۔.۔.
پیؤ جی کیوں نہاؤندے ویلے 'پانی ملیا پرمیشر ملیا، من دی ٹلی بلا' کہندے سن، بیجی کیوں تیوہاراں دے دنیں پانی وچ بلدے دیوے چھڈن لئی آکھدے سن، کیوں جمالپرا وکھے، ساڈے گھر دے کول پرانے ٹوبھے وچ مچھیاں لئی آٹے دیاں گولیاں پاؤن لئی کہندے سن، کیوں دسہرے دی پوجا دے دن وگدے پانی وچ جوں تارن لئی آکھدے سن، کیوں روز سویرے مینوں سکولے جان توں پہلاں چھت اُتے پنچھیاں لئی رکھے ٹھوٹھے دا پانی بدلن لئی کہندے سن، کیونکہ پانی نال ہی جیون جوت بلدی اے۔ اجہیاں گہریاں آستھاواں نال جڑے یاداں دے کئی صفے کھلھدے چلے گئے ۔.۔. لیکن اچانک بچپن دیاں یاداں نال جڑے اجیاے ہی اک صفے اتے روح ٹھہر گئی ۔.۔.
گل بچپن دی یعنی تیہہ-بتی سال پرانی اے۔ اوہناں بھلے وقتاں وچ بچے گرمی دیاں چھٹیاں مناؤن اپنے نانکے جایا کردے سن۔ میں وی اپنے نانکے پنڈ پائل (ضلع لدھیانہ) گیا ہویا سی۔ چہٹے محلے وچ نانا جی دا گھر سی، ہن وی اے۔ نانا جی لکڑی دے کسے کم وچ مشغول سن۔ اس دن وی نانا جی اپنے کول بیٹھے اک بزرگ دا کوئی کم کر رہے سن۔ کول ہی سارے محلے دے بچے بنٹے کھیڈ رہے سن۔ میں وی اپنی واری دی اڈیک وچ نانا جی دے کول ہی بیٹھا سی۔ مینوں یاد اے لشکدیاں اکھاں والے اوہ بزرگ نانا جی نوں اپنے اس پتر بارے دسّ رہے سن، جسدی شاید کسے اچے عہدے والی نوکری نویں-نویں لگی سی۔ بنٹے کھیڈدے بچیاں دے رولے وچ وی مینوں اوہناں دیاں گلاں وچوں سواد آؤن لگا۔ بابا جی کہہ رہے سن، ''نند راماں! میرے گھر ستّ پتّ جمے، پر کوئی بچدا ہی نہیں سی، سارے بہت دکھی سن۔ سبھ جگہ متھا ٹیک آئے، پر ہر وار خوشی دی کلکاری دی تھاں گھر دے اندروں موت دی چیک ہی باہر آؤندی سی۔ میں ہار گیا سی، ٹٹ گیا سی، پتہ نہیں ساڈی دیہلی اتے وی کوئی دیوا بالن والا ہووےگا جاں نہیں۔'' تھوڑھی دیر دی چپی توں بعد بابا جی پھیر بولے،''نند راماں، اک دن تڑکے-ساجھرے، برہم بیلا وچ، میں کھیتاں وچ جاندے-جاندے اپنے پنڈ دے چورااے دی تروینی ہیٹھ بنے چبوترے اتے بیٹھ گیا، چڑھدے سورج دے چاننے ول ویکھدیاں من ہی من واہگرو اگے ارداس کرن لگا، اے سچے پاتشاہ! جیکر اس وار توں میرے گھر آؤن والے جی دی زندگی بخش دیویں تاں میں پنڈ دے سارے چوراہیاں اتے تروینیاں (نمّ، پپل، بروٹے) لگواوانگا اتے پنڈ دے مندر دی باؤلی، گردوارے دا سروور اتے شمشان والا گھاٹ صاف کرواوانگا۔ ۔.۔.نند راماں، اوہ ویکھ، اوہ، تروینی اوہی اے جہڑی کاکے دے جمن اُتے میں اپنے ہتھاں نال، پرمپیؤ دا دھنواد کردیاں لگائی سی۔ واہگرو میرے کاکے نوں اس تروینی دی عمر اتے اس تروینی نوں میرے کاکے دی عمر بخشے۔''
مینوں اج وی بابا جی دی اکھاں دی اوہ لشک یاد اے۔ یاداں دے اس پوتر عالم وچ مینوں انپم جی دی اسے کتاب نے پہنچایا سی۔ بس وچ بیٹھا میں سوچ رہا سی،''اج جدوں چارو پاسے دھرماں، مذہبی آگوآں اتے مذہبی لوکاں دا افارا اے، کی کسے کول وی میرے نانکے والے بابے جہی کوئی ارداس، کوئی دعا، کوئی دعا بچی اے، جسنوں آؤن والیاں نسلاں دے سرکھات جیون ہتّ بیجیا جا سکے، تاں جو آؤن والیاں نسلاں ساڈیاں بیجیاں نیکیاں دیاں کجھ فصلاں دا آنند مان سکن۔ ساڈا اج دا جیون ساڈے پرکھیاں دیاں بیجیاں دعاواں دے صدقے ہی تاں اے۔ کی اج سچمچ ساڈے اکھوتی مذہبی آگوُ، ڈیریاں، زمیناں، جائداداں دی رلیء ریس کھیڈدے ساڈے سنت-مہنت، مولوی، پادری اجہیاں کجھ ارداساں کردے ہونگے، جنہاں نال سبھ نوں چھاں مل سکے، سبھ دی پیاس بجھ سکے؟ شاید نہیں۔
من نوں ترن لئی پہی مل ہی چکی سی، من-لہراں اتے سینکڑے پرشن ابھردے، مٹ جاندے … دن بیتدے گئے … بیتدے گئے۔ کتاب کئی وار پڑھ چکا سی۔ اپنے آلے-دوآلے پرانے سڑدے ٹوبھے ویکھدا، رتبہ گوا چکے پرانے بزرگاں جاے درختاں دیاں یاداں ویکھدا، اپنے شہر مالیر-کوٹلہ دی ٹھنڈھی سڑک (جہڑی فیکٹریاں بنن کارن ہن شہر دی سبھ توں ودھ تتی سڑک بن چکی سی) دیاں ٹھنڈھیاں یاداں نوں محسوس کردا، سڑک دے کنارے ترقی دیاں چمنیاں 'چوں نکلدے کالے دھونئیں نال کالیاں ہوئیاں جامناں دیاں ٹاہنیاں ویکھدا، کجھ ہور پرانے ویراگے ہوئے درخت ویکھ من ہی من اداس ہندا، پتہ نہیں ایہہ بیڈھبا اننھا ترقی سانوں کہڑے کھونجے لجا کے سٹیگا! پرانے پانی سومیاں بارے، ماحول بارے کجھ ساہت لبھن دی کوشش کردا، کجھ دوستاں، کجھ بزرگاں نال گل بات کرن دی کوشش کردا، پر زیادہ تر نراشا ہی ہتھ لگدی۔ انجھ لگدا جویں کھوہ تاں گئے ہی گئے، نیکیاں توں وی اسیں سبھ نے ہتھ جھاڑ لئے ہون۔ وڈے بھرا ورگے خالد کفایت صاحب توں اک وار پچھن اُتے پتہ لگیا سی کہ مالیر-کوٹلہ شہر دیاں روایتاں وچ نواب مالیر-کوٹلہ نے شہر دیاں الگّ-الگ تھاواں اُتے ستّ کھوہ پٹوائے سن اتے اوہناں کھوہاں وچ الگّ-الگ تھاواں توں لیاندا پانی پایا سی۔ کھوہاں دا پانی ہمیشہ مٹھا راے، اس لئی اس دور دے نیک بزرگاں توں دعاواں پڑھوائیاں گئیاں سن۔ پھیر وکھ-وکھ علاقیاں 'چوں لیا کے اوہناں کھوہاں دوآلے لوکاں نوں وسایا گیا سی۔ خالد کفایت صاحب نے مالیر-کوٹلہ سرہندی گیٹ دے باہر اس شاہی تالاب بارے وی جانکاری دتی جسنوں ہال وچ ہی پنجاب دی اک عجیبو غریب ادارہ 'امپروومینٹ ٹرسٹ' لگبھگ 20 لکھ روپئے دی مٹی نال بھرکے ہٹی سی۔ روزی-روٹی دے جدوجہداں نال ایہہ سبھ کجھ وی چلدا رہا۔
روزگار دی بھال لئی بساں وچ سفر کردیاں اکثر میں بزرگاں نال گلاں کردا-پنجاب دیش دا اکو-اک صوبہ اے، جسدا ناں پانی اتے رکھیا گیا۔ پنجاب دے پانی دے نال ساڈے لوک جیون دے کنے نت نیم جڑے سن، کھوہ، تالاب، سروور، باؤلیاں کنے سوہنے روپاں وچ ساڈے لوک جیون دی دھڑکن سن۔ اوہ رنگتاں بھرے دن، جدوں پانی سومیاں دی پوجا کیتی جاندی سی، مسیا دے گرہن ویلے پانی وچ اشنان مہاتم دتا جاندا سی، دیوالی نوں ندیاں دے کنڈھے دیوے بال کے رکھے جاندے سن تاں جو پنجاں تتاں وچ جیون جوت بلدی راے، نہ کسے دے من وچ، نہ ہی باہر ہنیرا راے۔ کوئی پیاسا، کوئی بھکھا نہ راے، سبھ دا منگل ہووے۔ ایہو سبھ لبھن دی کوشش کردا۔
ہولی-ہولی ہتھوں چھٹے رنگلی پرمپرا دے تار پکڑ وچ آؤن لگے۔ اس کھیتر وچ سنگھنے جنگلاں دے نال-نال پانی دے روایتی سومے لگبھگ اٹھ پرکار دے سن، جنہاں وچ دریا، چوء، وینئیاں، چھپڑ، ڈھاب، ڈگیاں، کھوہ اتے کجھ ہور قدرتی سومے شامل سن۔ ایہناں سبھ پانی سومیاں دے کنڈھیاں اتے بے حدّ سنگھنے شانت اتے رمنیک جنگل سن۔ ایہہ جنگل صدیاں توں تپسویاں دیاں ابادتگاہاں بنے راے۔ ایہناں سنگھنے جنگلاں وچ ہی ویداں دیاں رچاواں اتریاں اتے قدرت دیاں گوڑھ الجھناں دی پڑتال کیتی گئی۔
دنیا دی سبھ توں وڈا اتے کھیترفل دے حساب نال سبھ توں لمی رہتل سندھو گھاٹی دی رہتل منی گئی اے جہڑی کہ لگبھگ نوں سو میل وچ پھیلی ہوئی سی۔ اجیہی وڈا رہتل دے مول وچ سنگھنے ون اتے اوہ سارے دریا ہی سن جہڑے اگے جا کے سندھ وچ مل جاندے سن۔ مہابھارت دور وچ پنجاب دا ناں پنچنندا سی۔ استوں وی پرانے ناں سپتسندھو سی کیونکہ ادوں اتھے سندھ اتے یمنا جاے دریا وی وگدے سن۔ جدوں ناپاک ارادیاں نال دیش دا اک انگ حلال 'پاک' کیتا گیا تاں وی ایہہ دریا ہی حدبندی دا بنیاد بنے سن۔ ایہناں سبھ دریاواں دے کنڈھیاں اتے سنگھنے جنگلاں دا وڈا پسارا سی۔ اجیاے پوتر ماحول کارن ہی دریاواں اتے جنگلاں دے کنارے مذہبی نگر، دھرمشالاواں اساریاں گئیاں۔ شری گرو نانک دیوَ جی نے راوی دے کنڈھے کرتارپور وکھے پہلی دھرم شالہ دا اساری کروایا سی۔ ٹھیک اسے طرحاں بیاس دریا دے کنارے شری باؤلی صاحب، شری ہرگوبندپر صاحب، شری کیرتپور صاحب اتے شری آنندپور صاحب جہیاں دھرم نگریاں دا قیام کیتا گئی۔
۔ ادوں 'ندی جوڑو' جہیاں غیر عملی سکیماں بناؤن والے سکیم کار نہیں سن ہندے، ادوں لوکی خود ہی ندیاں نال جڑے ہوئے سن، سارے قدرتی سومیاں نال لوک جڑے ہوئے سن۔ قدرت نوں ہی پرمپیؤ دے دستخط سمجھ پوجدے سن۔ ندیاں دے متعلق اجیہی عقیدت سی کہ اوہناں نوں پاپ ناشک منیا جاندا سی۔ لوک اپنے دکھ-سکھ ندیاں درختاں نال ہی سانجھے کردے سن۔ پنجاب دا کوئی وی دریا اجیہا نہیں سی جسدے کنارے مسیا، سنگراند، پنیا، بسنت پنچمی دے میلے نہیں سن بھردے جاں ہولی دی پوجا نہیں سی ہندی۔ جدوں شری گرو ہرگوبند جی نوں وڈالی توں امرتسر لیاندا گیا تاں امرتسر صاحب نیڑے ہی چھیہرٹے دے کول پہلی وار 1599 وچ بسنت پنچمی دا میلہ لگایا گیا سی۔ اج وی اتھے گرو جی دی یاد وچ چھیہرٹا (چھ ہلٹا) کھوہ موجود اے۔ اجیہا ہی اک حوالہ وساکھی دا وی اے، جسنوں منتریاں وانگ بدلدیاں اتہاس دیاں کتاباں پڑھکے نواں سماج بھلّ چکیا اے۔ 1589 عیسوی وچ جدوں امرتسر دا سروور بن کے پورا ہویا سی، ادوں شری گرو ارجن دیوَ جی نے وساکھی مناؤن دا حکم دتا سی۔ سدھیاں-سدھیاں نرمل ریتاں والے ساڈے میلیاں نوں وی اج بھمبل-بھوسیاں وچ الجھے ساڈے لیڈراں نے اغوا کر لیا اے۔
جہڑے لوک صدیاں توں سہج-سرل روپ وچ رہندے آئے ہون، کی اوہناں کول اجیہا کجھ نہیں سی جو ستکار یوگ ہووے، گوروشالی ہووے؟ جویں فلسفہ فلاسفی نہیں ہندا، جویں عقیدت نرا پھیتھ نہیں ہندی، جویں پرمپرا ٹریڈیشن نہیں ہندی، جویں گرپرب کسے دا ہیپی برتھڈیء نہیں ہندا، جویں گر پنیا آکاش وچ چمکدا نرا چند نہیں ہندی، جویں کوئی تجزیہ صرف بائی-گاڈّ نہیں ہندا، ٹھیک اسے طرحاں ساڈیاں ندیاں، ساڈے سروور، دنیا دے دوجے پانی سروتاں وانگ نہیں سن ہندے، ایہناں دی نہار اتے مہما ولکھن سی۔ جیکر ایہہ اوہناں سروتاں توں وکھرے نہ ہندے تاں ساڈیاں ندیاں دے انے سوہنے ناں، بڑے گہرے معنےآں بھرے ناں نہ ہندے اتے نہ ہی 'سر' (تالاب) شبد ہزاراں-لکھانں دھرم ستھاناں نال جڑدا۔ ساڈے پانی سومے صرف آدمی دے بھوگ دی چیز نہیں سن، اوہ تاں جیون توں وی اپر اٹھ کے جیوندائک بن جاندے سن۔ اج سانوں اپنے اتہاس دیاں کتاباں توں 'لال سیونک' جھاڑ کے بناں سجے-کھبے مڑے، صرف سدھے کھلو کے ایہہ اطلاع چاہیدا اے کہ آخر اوہ کہڑے نیم سن جنہاں کارن ساڈا سماج ہزاراں سالاں تک قدرت نال بے حدّ سہج-سرلج اتے بڑے روحانی تعلق بنا کے رکھ سکیا؟ اج آپاں بھلّ ہی گئے ہاں کہ گلیاں-محلیاں وچ گھمن والے فقیراں نوں ادوں منگتے نہیں سی کیہا جاندا۔ ادوں ایہہ فقیر سال وچ اک وار اپنے نال جڑے پریواراں کول ضرور آؤندے سن۔ جس سال ایہہ نہیں سن آؤندے، اس سال پروار اداس ہندا سی، کیونکہ ایہہ فقیر ندیاں، سرووراں دی پرکرما کر کے آیا کردے سن۔ ادوں اجیہی بولی کوئی نہیں سی بولدا،''بابا اگے جا'' جاں ''بابا ہٹا-کٹا ایں، کم کر کے خایا کر۔'' ادوں ساڈی سکھیا اتے بول چال دی بولی وچ اجیہی ووکیبولری دا بھو-منڈلیکرن نہیں سی ہویا کیونکہ ادوں لوکاں دے یعقین بڑے ڈونگھے سن، اوہناں دی آستھا بڑی گہری سی کہ ایہہ فقیر ضرور کجھ اجیاے تجربیاں وچ لگے ہوئے ہن، جنہاں وچ سبھ دی سلامتی، سبھ دی خیر اے۔ لیکن 'دانشور' شبد دے پرچلت ہون توں بعد کروڑاں نرمل-چتل لوکاں نوں 'چل سالا دیسی' جہی گالھ دے کوٹے وچ سٹّ دتا گیا۔ کجھ نویں پرگتیشیل ویراں نے اجہیاں ہزاراں پوتر پرمپراواں، رسماں دے سائنسی بنیاد سمجھے بناں ہی ایہناں دا شیل بھنگ کر دتا اتے ایہناں پرمپراواں اتے صرف اندھوشواساں جاں کرمکانڈاں دا پکا ٹھپا ہی لگا دتا۔ جدوں کہ صرف ترک نوں ہی پرگتیشیلتا منن والے اچّ سکھیا حاصل سماج دے نویں آگوآں نے ہی زیادہ تر لوکاں نوں ایہہ سکھایا اے کہ ادھی راتیں ٹلو پمپاں راہیں گوانڈھی دا پانی کھچّ کے چپ چاپ سوں جاؤ۔
ایہہ سبھ کجھ انا پرانا نہیں سی ہویا کہ گل دا کوئی سرا ہی ہتھ نہ آوے۔ جہڑے پنجاب-ہریانہ 'چوں اج گدھاں توں علاوہ پنچھیاں دیاں 90 پرجاتیاں الوپ ہو چکیاں ہن، اتھے ہی کدی 'ہریکے پتن' جہیاں وڈا جلگاہاں اتے ہزاراں پرواسی پنچھی آؤندے سن۔ ہیر-رانجھا، سوہنی-مہینوال دیاں اج وی سنائیاں جان والیاں کہانیاں کدی اجیاے ہی رمنیک کھیتراں دا سچ سن۔
پنجاب دے سارے دریا کدی ساڈیاں آستھاواں اتے نگھے جیون ملاں دے سارتھی سن۔ جویں قدرت وچ ہریک جڑھ-چیتن دا سبھاء وکھو-وکھرا ہندا اے، اسے طرحاں ایہناں سارے دریاواں دے سبھاء وی وکھو-وکھرے سن۔
بیاس دریا رشیاں-منیاں دا چہیتا دریا سی۔ اسدا پرانے ناں بپاشا سی۔ ایہہ بہت مریادا والا دریا منیا جاندا رہا اے۔ سدھیاں اکھاں نال ویکھن والے وقتاں وچ اسنوں 'ویداں دا دریا' وی کیہا جاندا سی۔
راوی دریا شری گرو ارجن دیوَ جی دی دھرم دی رکھیا خاتر دتی شہیدی دی گواہی والا دریا اے۔ ویداں وچ راوی دا ناں اراوتی اتے راوکا اے، اس دا مطلب اے دیوی سواد والا پانی۔ پر اس ندی دے خاص گن ویکھدے ہوئے رشیاں نے اس دا ناں اراوتی رکھیا۔ مالک رامتیرتھ دے ویراگ اتے سنیاس دے کچے وچار اسے ندی دے کنارے پکے ہوئے سن۔ شری گرو ارجن دیوَ جی دی شہیدی دی گواہی اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ لئی ہنجھوآں دے بلبلے اج وی اس ندی دیاں لہراں وچ محسوس کیتے جا سکدے ہن۔ گرودوارہ سدھار لہر دی کامیابی توں بعد گاندھی جی نے اپنے اہنسک تحریک وچ کتے زیادہ مضبوطی ویکھی۔ پنجابیاں دیاں قربانیاں ویکھدے ہوئے دسمبر 1929 وچ کانگرس دا سالانہ سمیلن وی راوی دے کنڈھے ہی سدیا گیا اتے پھیر اسے دے کنڈھے 'مکمل آزادی' دی سہں وی کھادھی گئی۔ اتھوں ہی پرجا منڈل لہر شروع ہوئی سی۔
چناب دریا ساڈے کھیتر دے پینڈو لوک جیون دا پرتیک دریا اے۔ بے شکّ سوہنی دے کچے گھڑے دی پلی مٹی دی بھنی-بھنی مہک جاے دکھانت وی اس دیاں وگدیاں اتے ہیٹھاں ٹھہریاں لہراں وچ گھلے ہوئے ہن پر پھیر وی پینڈو جیون وچ پلدیاں نکیاں اتے نگھیاں پریم کہانیاں اج وی اسدیاں وگدیاں لہراں وچ لبھیاں جا سکدیاں ہن۔ چناب دا ویدکالین ناں بھگوتی چندربھاگا سی۔ پنجاب جہی ویراں دی دھرتی نوں اس ندی نے دودھ ورگا پانی پیایا اے۔ اسے بھگوتی چندربھاگا دا پانی مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ویلے گرو دی فتح بلاؤندا سی۔ پنجابی دے مہان شاعر وارث شاہ دا بچپن اتے اوہناں دے شعری دنیا دے اتہاس دیاں جڑھاں دیاں کرومبلاں اج وی اس دریا دے کنڈھے دی سیم وچوں لبھیاں جا سکدیاں ہن۔
جہلم دریا قدرت دی گودی وچ رہندے سدھی-سادی روح والے لوکاں دا دریا اے۔ جہلم ندی دی شانو-شوکت ویکھ کے جہانگیر نے کیہا سی ''دنیا وچ جیکر کتے جنت اے تاں اوہ بسّ اتھے ہی، صرف اتھے ہی اے''۔ وید دور وچ اسدا ناں وتستا سی۔ وتستا پاروتی دا وی اک ناں اے۔ جہانگیر نے اسدے مول ستھان کول اٹھ کھونجا تالاب وی بنوایا سی۔
ستلج دے کنڈھے ہی دسمیش پیؤ نے چڑیاں سنگ باز لڑاؤن دی سہں کھادھی سی۔ ستلج دا ویدکالین ناں شتدرو جاں شتودری اے، جسدا مطلب ہندا اے سو پرواہاں وچ وگن والی ندی : گیتا :11-28। آزادی توں فوراً بعد اسے دریا اتے بھاکھڑا بنھ بنیا۔ پنڈت نہرو نے اسدی نیہہ رکھی سی۔ اتھوں ہزاراں لوکاں نوں اجاڑیا گیا سی جہڑے اجے تک وی پوری طرحاں وس نہیں سکے۔ اجیاے ہی اجڑے لوکاں 'چوں اک ہن شری منت رام، جنہاں دی عمر اے 74 سال، پنڈ اڈپر-زلھا بلاسپر۔ منت رام جی نے دسیا کہ جدوں نہرو جی نے بھاکھڑا بنھ دی نیہہ رکھی تاں چار-چار لڈو ونڈے گئے سن، پر صرف اتھے کم کر رہے اہلکاراں نوں۔ اجاڑے گئے لوک وی اتھے کول ہی سن، اس ویلے نہ اوہناں نوں لڈو دتے گئے اتے نہ ہی ایہہ لیکھ لکھے جان تک اجڑن دا معاوضہ۔ بھاکھڑا بنھ کارن اجاڑے گئے 2100 پریواراں وچوں حالے تک وی 730 پروار ہی کسے ڈھنگ نال وس سکے ہن۔ اس بھاکھڑا بنھ نے پنجاب-ہریانہ-راجستھان-دلیان نوں بجلی، کھیتی وچ خوب منافع دتا، پر کاش! ساڈے اس ویلے دے دوردرشی اتے اج دے یوجناکار ایہناں صوبیاں نوں دتی گئی بجلی دے بلاں وچ معاوضے وجوں پنجاہ پیسے ہی اجاڑے گئے لوکاں لئی وی رکھ لیندے تاں جو بھاکھڑے دی نیہہ رکھدے ویلے اجڑے لوکاں دیاں بھاوناواں پیڑت نہ ہندیاں۔
اسے دریا اُتے بنے بنھ کارن 'ہرے انقلاب' دا سفنہ لوکاں دیاں اکھاں وچ اتریا جہڑا اج پورے خطے دیاں اکھاں دا کالا موتیا بن چکیا اے۔
دریاواں 'چوں رسدا پانی وینئیاں دی شکل وچ سماج دی سیوا کردا سی۔ پنجاب دیاں سبھ توں مشہور وینئیاں سن-کالی وینئیں اتے چٹی وینئیں۔ کالی وینئیں دسوہا توں شروع ہو کے ٹانڈا دے کولوں ہرگوبندپر صاحب دے نزدیک سبھانپر، حمیرا، امرتسر، کپورتھلہ، سلطان پور لتکنیک توں لنگھ کے ستلج وچ مل جاندی اے۔ کالی وینئیں دی مہانتا اُتے پوری کتاب لکھی جا سکدی اے۔ گندے نالے وچ تبدیل ہو چکی ایہہ اوہ 'کالی وینئیں' اے جہڑی کدے 'جپجی' دے الہام دی جیوندی جاگدی گواہ رہی اے۔ بابا نانک جی نے کیہا سی ''پہلا پانی جیو اے، جتُ ہریا سبھ کوئِ۔'' ایہناں وینئیاں نے کدی اپنے 'پرسن پانی' (Crystal Clear Water) دے کارن ہی ہزاراں لوکاں نوں اپنے لاگے وسن دا سدا دتا سی۔ ادوں لوکاں وچ وی قدرت جھلکدی سی یعنی لوکی وی ندیاں، درختاں ورگے ہی نرمل اتے تن-من توں ہرے-بھرے سن۔ ادوں پانی سروتاں نوں گندہ کرنا پاپ سمجھیا جاندا سی۔ اجیہا سمجھن والے اتے اجیہا سمجھاؤن والے لوک ہر گھر وچ موجود سن۔ اس ویلے کھلھا پانی وی نرمل ہندا سی، اج لوکاں دے دلاں وانگ سنگڑے انڈرگراؤنڈ پائیپاں راہیں آؤن والا پانی وی گندہ ہندا اے۔ کالی وینئیں نوں مڑ نرمل کرن والے نرمل کٹیا والے سنت بلبیر سنگھ سیچیوال جی نوں پرمپیؤ وڈیاں عمراں بخشے، تاں جو اوہ کالی وینئیں نوں پہلاں ورگی رنگت وچ لیا سکے۔ بلبیر سنگھ جی نے سچ مچّ سنتپنے دی لاج رکھ لئی اے۔
دریاواں توں دور جتھے کتے وی نواں پنڈ وسایا جاندا، اتھے پانی دا پدھر، پانی دا سواد اتے ہیٹھلا کھیتر، جتھے پانی سال بھر کم دے سکے آدی نوں دھیان وچ رکھ کے ہی پنڈ دی بنیاد رکھی جاندی۔ پورا سال پنڈ دا سارا کم سچارو روپ وچ چلدا راے، اس لئی چھپڑ، ٹوبھے، ڈھاب اتے ڈگیاں بنائیاں جاندیاں۔ کجھ وڈے پنڈاں وچ وڈے چھپڑ، وڈیاں ڈھاباں اتے وڈیاں ڈگیاں سن، جنہاں دیاں یاداں دے نشان اج وی کتے-کتے دس پیندے ہن۔ اج وی اجیاے سینکڑے تالاب تھکے-ٹٹے اوہناں بزرگاں دی طرحاں اجاڑاں وچ پئے ہوئے ہن جنہاں نوں اوہناں دیاں اگلیاں پیڑھیاں نے سبھ کجھ کھوہ کے بے-دخل کر دتا اے۔ اسے طرحاں دے تالاباں وچوں کھرڑ وکھے راجا دشرتھ دے پیؤ مہاراجہ اج دے ناں اُتے بنیا 'اجساگر'۔ اج ساگر نوں کجھ وکاسپرستاں نے لگبھگ بھر کے ساہ لیا اے۔ سنام وکھے 'سیتاسر'، ایہہ کافی وڈا تالاب اے، اسدے اک پاسے مندر اتے دوجے پاسے گرودوارہ اے۔ گھڑوناں وکھے وی اک وڈا تالاب اے جہڑا لگبھگ 2000 سال پرانا اے۔ اج وی اسدے کنارے بہت سوہنے اتے پرانے پنج مندر توڑ بھنّ کیتے گئے بھارت توں پہلاں دی شان درساؤندے ہن۔ دسوہا وکھے پانڈوسر، امرتسر ضلعے وچ راجے دا تال اتے بوپارائے کلاں وچ لگبھگ اک ہزار سال پرانے سوہنے تالاب ہن۔ پنڈ چامنڈا (جہڑا پاکستانی کھڈاری وسیم اکرم دے پیو دا پنڈ ہون کرکے خبراں وچ آیا اے) وکھے نانک شاہی اٹاں نال بنیا بے حدّ شاندار تالاب سی۔ پوسٹراں اتے پھلیکسو دے ہورڈنگز دے اتے ہی سارا ورثہ سنبھالن والے اچّ سکھیا حاصل پرگتیشیلاں نے ایہہ اٹاں اکھاڑ کے اتھے وی ہن اوہی پتھر لگا دتا اے جہڑا ساڈے ٹائلٹاں، باتھروماں، رسوئیاں 'چوں ہندا ہویا اج ہریک بھائیچارے دی مذہبی عمارت اُتے لگیا دسدا اے۔ ایہناں مذہبی عمارتاں اتے لگے خطرناک رڑھدے گرینائیٹ اتے جدوں مینہہ دا پانی ڈگدا اے تاں دھکھدے توے اُتے ڈگدے پانی دی طرحاں چھنّ۔.۔.۔ کرکے اڈّ جاندا اے۔
اسے طرحاں دا اک ہور سوہنا تالاب کاہنگڑھ وکھے وی اے۔ اٹاری وکھے وی ڈھنڈ کسیل تالاب خاصہ مشہور اے۔ بٹالا وکھے وی اکبر دا بنوایا اک تالاب حالے جیوندا اے۔ نابھہ وکھے-ہاتھیکھانا، پریتنگر وچ وی بڑے وڈے-وڈے تالاب سن۔ اسے طرحاں سنگرور دے چاروں پاسے بڑے سندر تالاب سن۔ بنکسر باغ وی اوہناں تالاباں دیاں بچیاں یاداں وچوں اک تالاب دی ہی نشانی اے۔ سنگرور وکھے ہی جتھے ہن نیناں دیوی مندر اتے دوکاناں دی لمی ڈار دسدی اے اتھے وی بڑا وڈا اتے ڈونگھا تالاب سی۔ جھنیر، مانسا، پٹیالہ دے مکھ مارگاں اُتے بڑے سوہنے تالاب سن۔ مالیرکوٹلا-لدھیاناٹلا روڈ اُتے ڈیہلوں وکھے شو مندر دے لاگے اک سوہنا تالاب سی جہڑا ہن وڈے ٹوبھے وانگ دسدا اے۔ رامتیرتھ-امرتسر وکھے مہانرشی والمیک جی دے ویلے دا تالاب ہے-اتھے ہی لوَ-کش اتے رام چندر جی دی فوج دا لڑائی ہویا سی۔
اسے طرحاں گرداس پور وکھے ستلانی تال، شری تختگڑھ صاحب، ببیکسر، سنتوکھسر وکھے چوتھی پاتشاہی شری گرو رام داس ولوں بنوائے پرانے تالاب ہن۔ چمیاری-اجنالا، سیلا کھرد-ہشیارپور وکھے وی وڈے-وڈے پرانے تالاب ہن۔ گرو کی ڈھاب-جیتو، متے کی ڈھاب-فریدکوٹ وکھے کھدرانا، رپانا اتے تنگھانا ناں دے تن بھراواں نے کئی سارے تالاب بنوائے سن۔
گوئندوال-امرتسر وکھے وی باؤلیاں دی سندر لڑی اے۔ چونا منڈی لاہور وکھے شری گرو ارجن دیوَ جی دی بنوائی باؤلی اج وی اپنی ککھّ وچ سربتّ دا بھلا چاہن دے باو جود شہید کر دتے گئے ساڈے گروجناں دیاں یاداں لکا کے بیٹھی اے۔ پنڈوری-گرداس پور، بدا جھیل-فاضلکا دے تالاب لگبھگ سوا دو ایکڑ رک+بے وچ بنے وڈا تالاب ہن۔ فروزپور وکھے لگبھگ 1000 ہیکٹیئر وچ چھانگلی ڈھاب اے۔
کشمیری شرنارتھیاں دی طرحاں اج وی کئی ونّ-سونے تالاب ادھر-ادھر کھنڈے پئے ہن جنہاں وچوں دھرمکوٹ دھام-ڈیرہ بابا نانک، جستروال جھیل، بریٹا جھیل-مانسا، کاہنوال چھمب-گرداس پور، کیشوپر مدھانی-گرداس پور، نارائنگڑھ-ہشیارپور، شیتلساگر-ہشیارپور، لبانا جھیل-نابھہ، بھپندر ساگر-پٹیالہ، جنگر-فروزپور، گنگ باکس-فروزپور، گونسپر چھمب-ہشیارپور، ماچھیواڑا وکھے اج وی کئی باؤلیاں عقیدت منداں ولوں کیتی جان والی کار سیوا دی اڈیک وچ ہن۔ ربابسر-کپورتھلہ وکھے سینکڑے ہیکٹیئر وچ بنیا اوہ تالاب اے، جس نال بھائی مردانے دیاں کئی یاداں جڑیاں ہن۔ ربابسر بارے کیہا جاندا اے اتھے بھائی مردانے نوں رباب ملی سی۔ ایہناں وچوں بہت سارے تالاب اوہ ہن جہڑے بعد وچ مہان تیرتھ ستھان بنے جویں شری کولسر، شری امرتسر، سنتوکھسر، ببیکسر، رامسر اتے لچھمنسر۔
اجیہے ہی سوہنے تالاباں نوں ویکھدے ہوئے 11ویں صدی وچ آئے البرونی (غیرملکی یاتری) نے اپنی کتاب 'الہند' وچ لکھیا،''۔.۔. جدوں ساڈے لوک ہند دے تالاباں نوں ویکھدے ہن تاں اوہناں نوں حیرانی ہندی اے۔ اجیاے تالاباں دا اساری تاں دور، اوہ اوہناں بارے ٹھیک ڈھنگ نال گل وی نہیں کر سکدے۔''
چھپڑ پنڈاں دے نیڑے ہی بنائے جاندے سن، تاں جو پانی توں علاوہ چھپڑاں دی مٹی دا استعمال وی لپن-پوچنن واسطے کیتا جا سکے۔ گرمیاں دے موسم وچ جدوں چھپڑاں دا پانی اڈن لگدا تاں ہورناں سروتاں راہیں ایہناں نوں پھیر بھر دتا جاندا۔ پر تپدیاں لوآں وچ چھپڑ پھیر خالی ہون لگ جاندے۔ پھیر مینہہ نوں چھیتی بلاؤن والے گیت گائے جاندے۔ چھپڑاں دے کنڈھیاں اتے چولاں دیاں دیگاں اتاریاں جاندیاں۔ نکے-بچیے گلیاں وچ گیت گاؤندے پھردے، 'ربا-ربا مینہہ ورسہ ساڈی کوٹھی دانے پا'، 'کالیاں اٹاں کالے روڑ، مینہہ ورسہ دے زورو زور۔' چھپڑ پنڈ دی دھڑکن ہندا۔ اکثر ایہناں چھپڑاں دے کول ماں دے تھان ہندے، جتھے بچیاں دے چیچک نکلن توں بعد متھے ٹکائے جاندے۔ چھپڑاں دے چارو پاسے سنگھنے درخت ہندے جتھے پالی اپنے ڈنگراں نوں کھلھا چھڈّ کجھ نہ کجھ کھیڈاں کھیڈدے رہندے۔
ڈھاباں چھپڑاں توں تھوڑہیاں وڈیاں اتے گہریاں ہندیاں۔ ایہناں وچ لمبائی-چوڑائی دی گل نہیں سی ہندی، بلکہ ایہو آستھا ہندی کہ اسدا پانی کدی سکدا نہیں۔ ڈھاب دا پانی ہمیشہ نرمل راے، اس لئی اس وچ مچھیاں چھڈیاں جاندیاں۔ سنجھ ویلے بچے گھراں 'چوں اپنے نال آٹے دیاں گولیاں وٹّ کے لیاؤندے اتے مچھیاں نوں پاؤندے۔ مچھیاں وی جویں اوہناں دی اڈیک وچ رہندیاں۔ ادوں لوکاں دے دلاں وچ خور نہیں سی ہندا، اج وانگ لوکی ماسخور نہیں سن ہندے۔ ہن تاں گرانٹاں ڈکارن توں بعد وی دماغی طور اُتے پنڈاں دیاں کنگال پنچائتاں بچے-کھچے ٹوبھے صرف قصائیاں نوں ہی ٹھیکے اُتے دندیاں ہن۔ کاش! کوئی سرکار صرف ٹوبھے، ڈھاباں، چھپڑاں دی راکھی کرن والیاں پنچائتاں نوں ہی گرانٹ دیوے۔
ڈھاب دے کول ہی روزانہ دے کماں دی گہما-گہمی رہندی۔ ترکھان، پتھیرے، گھمیار، موچی وغیرہ تاں جویں ڈھاب دا ہی حصہ ہندے۔ خوشی-غمیی دیاں سبھ رسماں وچ ڈھاباں دے کنڈھے دی مٹی کڈھی جاندی تاں جو ڈھاب ہولی-ہولی ہور گہری ہو سکے اتے پنڈ دا جیون زیادہ لما ہو سکے۔ پر ہن بدھیجیویاں دے تیزابی ترکاں دے چھٹیاں نال لوک-ریتاں دی ایہہ پھلکاری چھدی ہو چلی اے، ہن ایہناں رسماں دا مذاق اڈایا جاندا اے۔ ڈھاب دے لاگے ہی ٹھاکر ولوں، شوالہ، دیوی ولوں جاں تھان (دیوتے دا ستھان) ہندا۔ پر جدوں نہراں نکلیاں تاں ایہناں سارے پانی سروتاں پاسوں منہ موڑ لیا گیا۔ نویں پیڑھی نے بالکل ہی ایہناں دی اپاہلیت بے کار منّ لئی۔ بے شکّ اوہ دور-دراڈے دے پنڈاں توں چنڈی گڑھ دی سکھنا جھیل ویکھن آؤندے ہون، پر اپنے پنڈاں دیاں ڈھاباں نوں جھیلاں وچ بدلن دا نہ ہی خیال اوہناں دے دلاں وچ کدی آیا اتے نہ ساڈے ک+بل پرگتیشیل ویراں نے اوہناں نوں ایہناں ڈھاباں، ٹوبھیاں اتے چھپڑاں دا اہمیت سمجھایا جہڑے ترکاں دی وکالت دے باو جود پانی دا ہور کوئی وی وکلپ اجے تک نہیں سمجھا سکے ہن۔ ندی اتے نہر دا بنیادی فرق ایہہ اے کہ ندی زیادہ تر زمین دے ہیٹھاں وگدی اے، دکھدی بھاویں اپر ہی اے۔ ہیٹھاں وگن کارن ندی دے آلے-دوآلے دی زمین سدا زرخیز رہندی اے۔ نہر ہیٹھاں نہیں وگدی، اسدا زیادہ تر پانی بے کار جاندا اے۔ نویں پیڑھی نے وی تالاباں جہیاں پانی دیاں قدرتی بکاں نوں بھر کے صرف مہنگے پلاٹاں دی شکل وچ دیکھنا ہی پسند کیتا۔ اوہناں نے ایہہ منّ ہی لیا اے کہ دھرتی دا 'پلاٹاں توں علاوہ شاید ہور کوئی ملّ ہی نہیں ہندا۔'
افسوس دی گل تاں ایہہ اے کہ پنجاب وچ ہڑھاں دا اتہاس وی پانی دے قدرتی سومیاں دے خاتمے توں بعد ہی شروع ہندا اے۔ مینہاں دا بے شمار پانی اپنی بکّ وچ بھرن والے ایہہ سومے اج بے-کدری دے پالیتھینی گارے نال بھرے جا رہے ہن۔ سرکاراں کول وی ہڑھاں توں بچن دا اکو اپاء اے کہ جدوں وی برسات ودھ ہووے تاں ڈیماں نوں بچاؤن واسطے ڈیم دے دروازے کھولھ کسے وی شہر نوں ڈبو کے ہڑ توں نجات پا لئی جاوے۔
۔ جتھے وی پانی دا چوء ڈونگھا ہندا جاں کسے علاقے دا پانی کھارا ہندا، کھوہ پٹنا مہنگا ہندا، اتھے پنڈ دیاں ضرورتاں پوریاں کرن لئی ڈگیاں بنائیاں جاندیاں سن۔ مالوا کھیتر دے سنگرور، فروزپور، فریدکوٹ، بٹھنڈہ آدی کئی ضلعیاں وچ کتے-کتے ٹٹیاں-فٹی ڈگیاں دے 'پھلّ' اج وی دیکھن نوں مل جانگے۔ انبالہ وچ وی دو بہت وڈیاں ڈگیاں سن۔ اک ڈگی اتے تاں ہن امبالے دا بس اڈا اے۔ دوجی ڈگی جہڑی ایس۔ ڈی۔ کالج دے پچھے سی، اسنوں وی پالیتھین سمیت ہورناں 'سٹیٹس' والے پدمعنےآں نال بھر کے پارک بنا دتا گیا اے۔ مہیش نگر انبالہ نواسی شری کشمیری لال دھیمان جی نے دسیا کہ اس ڈگی دی گہرائی دو ہاتھیاں جنی سی۔ دسہرے والے دن رام جی دی سواری لئی شنگارے جان والے ہاتھیاں نوں پہلاں اتھے ہی اشنان کروایا جاندا سی۔ ڈگیاں کچیاں-پکیاں دوویں طرحاں دیاں ہندیاں سن۔ ڈنگراں لئی وکھ ڈگیاں ہندیاں سن۔ جتھے پانی دا پدھر زیادہ گہرا ہندا، اتھے پشو اتے لوکاں دی سانجھی ڈگی ہندی۔ اتھے پانی دی ورتوں بے حدّ کفایت نال دیسی گھیؤ دی طرحاں کیتی جاندی۔ اتھے پشواں نوں اج وانگ ٹرکاں-ٹیمپوآں وانگ دھوتا نہیں سی جاندا اتے نہ ہی لکھاں یونٹ بجلی اتے ڈیزل دے خرچے پائے جاندے سن۔ ادوں پشو اتے لوک دوویں آسان سن۔ ادوں پشو آدمی دی صحبت وچ رہِ کے وگڑے نہیں سن۔ ہن تاں مدھومکھیاں وی گڑ والیاں سڑیاں بوریاں، ٹوفیاں دی چپچپی پیکنگ اتے گھٹیا چینی کھا-کھا کے اصلی شہد بناؤن دی کلا اتے پھلاں دا سواد وی بھلّ چکیاں ہن۔
شہد وچ تندرستی لبھن والے لوکی وی ہن صرف سڑیاں گلیاں ٹوفیاں دی چاشنی ہی چٹدے ہن۔ ادوں زندگی دے زیادہ تر کم سوکھے سن، اج وانگ اوکھے نہیں سن ہوئے۔ جدوں سماج اتے سیوا دو وکھو-وکھرے شبداں وانگ دوپھاڑ ہو جان تاں پھیر خالی ہوئی جگہ وچ سوشل ورکراں دی گھسپیٹھ ہندی اے، ایہو سوشل ورکر ترقی کرکے این۔ جی۔ او۔ بندے ہن اتے پھر این۔ جی۔ اوزنوں لبھن لئی سماج دی تھاں کمپیوٹراں دیاں ویبسائیٹاں کھولھنیاں پیندیاں ہن۔
کھوہ دو طرحاں دے ہندے سن، پین دے پانی والے اتے کھیتاں دی سنجائی والے۔ اپنے اس خطے وچ سنجائی والے کھوہاں دا اتہاس عیسیٰ توں وی سینکڑے ورھے پہلاں دا اے۔ کھوہاں 'چوں پانی ہلٹاں نال کڈھن دی پرمپرا وی کافی پرانے اے۔ کھوہ پٹن لئی سبھ لوک مدد کردے سن۔ پٹائی توں پہلاں اجہیاں ارداساں کیتیاں جاندیاں کہ پانی مٹھا نکلے۔ اس ویلے دا سماج سبھ لئی سی، سبھ دا متھا نرمل سی (کسے دے وی متھے وچ عجیبو غریب ترقی دا گارا نہیں سی بھریا) پر پھیر وی پوتر رسماں دیاں رسبھریاں پرمپراواں نبھائیاں ہی جاندیاں سن۔ پٹائی دے پہلے ٹکّ نال ہی گڑ، پتاسے، مٹھے چول جاں لڈو ونڈے جاندے۔ محنت کشاں دی وی رجویں سیوا کیتی جاندی۔ کھوہ دی پٹائی دے پورے ویلے بزرگ آلے-دوآلے گھمدے رہندے اتے دسدے رہندے کہ ہن پانی کنا کو دور اے۔ کھوہ دا گھیرا اتھے اگن والیاں فصلاں دے سبھاء دے مطابق ہندا۔ اج وانگ نہیں کہ سبھ کجھ سبھ پاسے بیجدے جاؤ۔ کھوہ نوں پنڈ دی سنجیونی منیا جاندا سی۔ جیوں ہی کھوہ بن کے تیار ہندا، سبھ دی روح وچ اک نگھے احساس دے ڈھول وجع اٹھدے۔ کھوہاں دے آلے-دوآلے لگے سینکڑے درختاں اتے ہزاراں پرندے اپنے آلھنے بناؤندے، ایہہ دور اوہ سی جدوں سبھناں تھاواں دے لوکاں دے دلاں وچ سربتّ دا بھلا چاہن دے نام دان دی قدرتی بوند پئی ہوئی سی، اوہ ایہہ سمجھدے سن کہ ''دانہ-پانی کھچّ کے لیاؤندا، کون کسے دا کھاندا۔'' ہزاراں پرندے اتھے ہی دانے چگدے، پانی پیندے اتے پورا ماحول چہکاؤندے رہندے۔ ادوں پنچھیاں نوں مار کے کھان والیاں غلیلاں نہیں سن بنیاں (اڈاؤن والیاں ضرور سن)، نہ ہی اج وانگ میرج پیلیس بنے سن جنہاں دے مینو کارڈاں وچ بکرے، مرغے دے نال-نال کبوتر، تتر، بٹیرے اتے خرگوش تک دا ماس پروسے جان دی رنغدار چھپائی ہوئی ہندی اے۔
محلیاں توں بعد کھوہ ہی دھڑکدیاں لوک-ریتاں دا مرکز ہندا سی۔ بھلے وقتاں وچ کیہا جاندا سی،'میرے کھوہ اُتے وسدا ربّ نیں۔' ادوں ربّ نوں ٹبّ دسن والا محاورہ نہیں سی بنیا، نہ ہی ترقی دے اے۔ ٹی۔ ایم۔ 'چوں نکلی 'چل سالا دیسی' جہی گالھ ہندی سی۔ لگبھگ تیہہ سال ایہہ گالھ کڈھن توں بعد اسیں بھلّ ہی گئے کہ اس اک چھوٹی جہی گالھ دے نال آپاں کی-کی گوا چکے ہاں۔ اس دیسی وچ تاں ساڈی مٹی، پانی، پرندے، پشو، ہوا، تندرست لوک جیون، لوک گیت، لوک سنگیت، سبھ دے ہتّ لئی لکھیا جان والا ساہت وی شامل اے۔ غلط فہمی وکھری چیز اے پر ایہہ سبھ اسیں ہن گوا چکے ہاں۔ ہن تاں ساڈا خون وی دیسی نہیں رہا۔ اسدی تھاں ساڈے خون وچ پیسٹیسائیڈ اتے ہورناں کیمیائی تتاں دی بھرمار ہو چلی اے۔ ساڈی جس کنک اُتے سارے دیش نوں ناز سی، اسدا بیج وی دیسی ہی سی۔ گالھ کڈھن توں بعد غیرملکی بیج آیا جس نوں انت بیج وی آکھیا گیا، جس اپر اساں اکھاں میچ کے بھروسہ کیتا، اسدے نال اک تخم وی آیا، جسنوں ہن 'کانگرس گھاہ' کیہا جاندا اے۔ اج ایہہ 'کانگرس گھاہ' تخمی بنگلادیشیاں دی طرحاں اک وڈی مسئلہ بن چکا اے۔ صرف دیسی نوں گالھ کڈھن کارن دیسی درخت وی چلے گئے۔ دیسی درختاں دے جاندے ہی ساڈے سبھیاچار دی ہریالی وی چلی گئی۔ سبھیاچار دے ناں اُتے اج اسیں صرف سٹیجی بلے-بلے دے موہتاج ہو چکے ہاں۔ دیسی درختاں دی جگہ سفیدے آئے، دھرتی بنجر ہون لگی، لڑائیاں-جھگڑیاں ہون لگے۔ اج وی ہزاراں کیس صرف سفیدے کارن ہی عدالتاں وچ لڑے جا رہے ہن۔ سستے لنگراں دی آڑ وچ اتے اخباری اشتہاراں کارن پاپولر ہوئے کجھ سنت وی اپنے ڈیریاں وچ ہن سفیدے دی تھاں اسے دا بھرا پوپلر لاؤن دیاں صلاحاں دے رہے ہن تاں جو 'نامدان' دی آڑ وچ 'نعماں' وی کمایا جا سکے، ایہہ وی 'دیسی' نوں گالھ کڈھ کے صرف پیسے لئی سبھ کجھ کرن دا اک ہور نمونہ اے۔
مندر دی پہلی گھنٹی، گربانی دے پہلے بول دے نال ہی کھوہاں اتے زندگی چہک اٹھدی سی۔ بزرگ اتے بچے کھوہ گیڑ کے پانی دیاں ٹینکیاں اتے پشواں لئی بنیاں کھرلیاں بھر دندے۔ بچے تے بزرگ تازے پانی نال نہا کے سورج دی پہلی کرن دے نال ہی سارے دن دے کماں لئی قدرت توں اسیس لیندے سن۔
ایمانداری نال ویکھیئے تاں ہریانہ اتے پنجاب ہرے-بھرے کھیتر اسے ویلے تک ہی سن جدوں تک اتھوں دے سارے قدرتی سومے سہج-سرلج سن۔ دور-دور پھیلے سنگھنے جنگل سن، پنجاں دریاواں دیاں کئی ساریاں اپ-ندیاں سن، لگبھگ 17,500 چھوٹے-وڈے تالاب سن۔ مٹی دیاں ہیٹھلیاں پرتاں وچ رجویں طاقت سی۔ دودھ-گھیودھ نال جڑیاں کئی کہاوتاں سن۔ دودھ اتے پتّ اک کرکے جانے جاندے سن۔ اج جدوں لکھاں بچیاں ککھّ وچ ہی ماریاں جا رہیاں ہون، منڈے باہرلے ملک وچ لگبھگ ویچے جا رہے ہون، تاں سمجھیا جا سکدا اے کہ ممتا دی ڈور دی ریشم کنی کو بچی ہوویگی، اج ماں دے دودھ دی تند سوائے کسے لالچ توں علاوہ ہور کجھ نہیں دسدی؟ دھیاں دے گھر دا پانی وی نہ پین والا پنجاب اج ککھّ وچ ہی دھیاں مارن والے سارے صوبیاں 'چوں نمبر اک اُتے اے۔ اخباراں وچ لگاتار چھپدیاں اجہیاں خبراں پڑھ کے ہول پیندا اے کہ منڈیاں نوں صرف باہر بھیجن دے لالچ وچ چاچے، مامے، تائے دیاں کڑیاں نال ویاہیا جا رہا اے۔ ایہہ ساریاں واقعے آؤن والے کسے سچے-سچے اتے نگر سماج دی سجری سویر دیاں نشانیاں نہیں ہن۔ ایہہ انہیواہ کھیڈی جان والی اک اجیہی کھو-کھو اے جسنوں نہ سمجھ کے اسیں بہت وڈی بھلّ کر رہے ہاں۔ ایہہ وی 'دیسی' نوں گالھ کڈھ کے کسے وی طرحاں ترقی یافتہ دسن دا ہی اداہرن اے۔
اج پنجاب دیاں چکیاں وچ پیسیا جان والا ہریک دانہ مرے ہوئے ڈنگراں دیاں ہڈیاں دا چورا اتے نرم پتھر دا چورا ہی اے۔ پٹھے-سدھے ٹیکے لا کے ڈنگراں توں لیا جان والا دودھ کنی کو دیر پنجاب دے پشودھن نوں ٹکا سکیگا، اجیاے سوال کتوں ہور پڑھکے آئے اپنے ہی دھرتی دے پتاں نوں پچھے جانے چاہیدے ہن۔ جہڑے اکھوتی بدھیجیویاں نے گواے نوں ویکھ کے نکّ اُتے رومال رکھے، اج اوہی جیوک کھاد دے حمایتی دس رہے ہن۔ جہڑے لوکاں نے دوجیاں توں وکھرے دسن لئی چمچم کردے پالیتھین نوں پروموٹ کیتا، اج اوہی وی۔ آئی۔ پی۔ پالیتھین دی موڈھے مٹکا کے انگریزی بولی وچ نکھیدھی کر رہے ہن۔
جے کوئی شاعر چااے تاں وی اج پنج دریاواں اُتے گیت نہیں لکھ سکدا۔ پنجاب- ہریانہ دیاں سرکاراں کجھ وی آکھدیاں ہون پر ایہناں دوہاں صوبیاں دی کنک صرف پیلے راشن کارڈدھاریاں نوں ہی ملدی اے۔ کیونکہ دیش دے دوجے حصیاں وچ ایہہ کنک ہن رجیکٹ ہو چکی اے۔ اج گلیاں وچ گھمن والے کتے تک اس کنک دیاں بنیاں روٹیاں کھانیاں چھڈّ چکے ہن۔ کوئی وی عظمہ کے ویکھ سکدا اے۔ چھتاں اتے پرندیاں نوں پائی جان والی روٹی شام تک پئی-پئی سکّ جاندی اے۔ کھیتاں وچ ڈگے دانے چگ-چگ پنچھی لگاتار مر رہے ہن۔ ہن تاں کھیتاں وچ کھڑے ڈرنے وی پنچھیاں توں بناں ویراگ گئے ہن کیونکہ ہن کوئی ٹانوا-ٹلھا پنچھی وی ڈرنے دے سر دی تھاں رکھی توڑی اُتے ٹھنگ نہیں ماردا۔ مٹی اتے پانی وچ ودھدے زہریلے تتاں کارن بہت سارے درختاں نوں وی پھلیاں لگنیاں بند ہو چکیاں ہن، یعنی درخت وی بانجھ ہو چلے ہن، پتہ نہیں آپاں کدوں تک چارے پاسے سہیڑدے جا رہے اجاڑ نوں ترقی کہن دی غلط فہمی پالی رکھانگے؟
پنجاب دے کسان دا مان-اعزاز ادوں تک ہی سی جدوں تک اوہ خود محنتی سی، دھرتی دا پتّ کہاؤندا سی۔ پر دھرتی دے ایہناں پتاں نے اپنی ہی دھرتی دے سارے ست نچوڑ کے دارو دیاں کرلیاں وچ وحہ دتے۔ ہرمنپیاری دھرتی نوں وی کیمیائی کھاداں پیا-پیا کے نشیڑی بنا دتا اے۔ وچاری ایہہ نشیڑی دھرتی وی کدوں تک اتے کتھوں تک ساڈے جاے غیر-شکریاں دا ساتھ دیویگی۔ اسے کرکے ایہناں دھرتی پتراں دی لڑائی وی ہن کرائے دے فوجیاں اُتے انحصار ہو چکی اے۔ پرواسی مزدوراں دے سر اتے ٹکی ساڈی کھیتی کنی دیر اتے کنی ہور دور تک ٹک سکیگی، ایہہ سبھ صرف دوائیاں دے سہارے مریض سامبھن والے ماڈرن کھیتی دے یوجناکاراں نوں پچھیا جانا چاہیدا اے۔ واڈھی توں پہلاں جدوں پرواسی مزدور آؤندے ہن تاں ریلوے سٹیشناں اتے نظارہ دیکھن والا ہندا اے۔ چنگے-چنگے راجا بھوج اوہناں ساہمنے گنگو تیلیاں وانگ ہتھ بنہی کھلوتے ہندے ہن۔
'ہرے انک+لاب' مگروں ترقی دی پہلی پھیکس 1988 وچ ادوں باہر آئی، جدوں قرضے وچ ڈبے پنجاب دے پہلے کسان نے خدکشی کیتی۔ اسے سال 15 ہور آتم ہتیاواں ہوئیاں۔ 1997 تک ایہہ گنتی 400 تک پجّ گئی اتے سن 2013 تک ایہہ گنتی انگنت ہو گئی۔ افسوس دی گل تاں ایہہ اے کہ ایہہ انکڑے اوہناں لیڈراں دے دتے ہوئے ہن، جہڑے دن-رات پارلیمنٹ اتے ودھان سجذبات وچ بیٹھ کے دیش سیوا دے نشے وچ ٹنّ دسدے ہن۔ چوناں دے سیزن وچ دیش سیوا دی اسے پنک وچوں کئی لیڈراں دے منہ 'چوں بے-آب ہندے پنجاب نوں پیرس جاں کیلیفورنیا بناؤن دی جھگّ وی نکلن لگ پیندی اے۔ پنجاب وچ اج جس کسان کول 10 ایکڑ زمین اے، اسدی صرف دو وقت دی روٹی ہی چلدی اے۔ مالوے دے کئی ضلعیاں وچ اجیہی تنگی کارن بہت سارے گھراں وچ کئی-کئی بھراواں دی اکو-اک بیوی اے تاں جو اولاد ودھن دے کارن زمین دی ونڈ نہ ہووے۔ راجندر سنگھ بیدی جؤندے ہندے تاں اوہ 'ایک چادر میلی سی' دی تھاں 'ایک دھرتی میلی سی' ضرور لکھدے۔ پنجاب دا 72 فی صدی کسان تنگہالی دا شکار اے۔ انکڑیاں دے حساب نال صرف 28 فی صدی کسان ہی کامیاب کسان ہن۔ لگبھگ 20 لکھ کسان پروار غریبی دی ریکھا توں ہیٹھاں ہن۔ پنجاب دے کساناں اپر 20 فی صدی قرضہ سرکاری اے اتے 80 فی صدی قرضہ پٹھانی مہاجناں دا اے۔ سرکاری قرضے دا ویاج تاں پھیر وی کسے لچھمن ریکھا دے اندر رہندا اے، لیکن نویں قسم دے فائینینسراں دا ویاج تاں زبردستی پتھے گئے بجلی دے نویں میٹراں دیاں یونٹاں وانگ چلدا اے۔ کھیتی پردھان دیش ہون دے باو جود کساناں لئی کسے سچجی پالیسی دی تھاں سرکاراں کول ہر سال دے بجٹ وچ کساناں دا جیون اچا چکن لئی صرف قرضے دا ہی خاص پیکیج ہندا اے۔
پنجاب وچ کل کھیتی یوگ زمین 50 لکھ ہیکٹیئر اے۔ پورے دیش وچ لگبھگ 16 لکھ ٹریکٹر ہن، پر اکلے پنجاب وچ ٹریکٹراں دی گنتی 5 لکھ توں اپر اے۔ یعنی دیش دی کل دھرتی دے 1.54 فی صدی حصے والے کھیتر دا کسان دوجے کساناں دے مک+بلے 24 گنا زیادہ صلاحیت والا کسان اے۔ پنجاب دے کسان نوں ایہو ہائی-پھائی ہونا مہنگا پے رہا اے۔ ایہہ گھر وچ ہاتھی بنھن والی گل اے۔ اسدے اپروں عقل مندی دا جھنڈا ایہہ کہ اسنے 26 لکھ ہیکٹیئر زمین وچ جھونے دی بجائی شروع کر دتی، جس کارن ہر سال 40 سینٹیمیٹر پانی دا پدھر ہور ہیٹھاں جان لگ پیا۔ پنجاب دی کھیتی 70 فی صدی دھرتی ہیٹھلے پانی اتے 30 فی صدی نہری پانی اُتے انحصار کردی اے۔ 1960 وچ چولاں دی پیداوار تن لکھ ٹن سی، لیکن 'ہرے انک+لاب' دے جیہادی نعرے توں بعد نکلی لالچی جیبھ کارن ایہہ انکڑا 143 لکھ ٹن تک پجّ گیا۔ پورے بھارت وچ 4271 جلگاہاں ہن۔ اوہناں وچ پانی دی درورتوں والے کھیتر 231 ہن، جنہاں وچ 107 صرف پنجاب اتے ہریانہ وچ ہی ہن۔ اج صرف پنجاب وچ ہی 12,402 پنڈاں وچوں 11,859 پنڈ پانی دی تنگی جھلّ رہے ہن۔ شودھکاراں دا کہنا اے کہ آؤن والے دساں سالاں وچ پانی دا پدھر 160 فٹ ہور ہیٹھاں جا سکدا اے۔
پنجاب وچ کل جلگاہ کھیتر 184 ہن، جنہاں وچوں 104 ڈارک زوناں وچ بدل چکے ہن۔ ہریانہ-پنجابا دے بارڈراں اتے لگے دھنوادی سائین بورڈ آؤندے جاندے یاتریاں نوں بھاویں کجھ وی کہن، دوویں پاسے بنے ڈھابیاں اُتے بیٹھ پنجابی اتے ہریانوی بے شکّ اک دوجے دا کنا وی مخول اڈاؤن، پر دوویں صوبیاں دی دھرتی ہیٹھلا دکھ دیش دے باقی دکھاں دی طرحاں ہی سانجھا اے۔ ہریانہ کول 108 جلگاہ کھیتر ہن جنہاں وچوں 65 ڈارک زون وچ تبدیل ہو چکے ہن۔ ہریانہ وچ صرف 37 فی صدی پانی ہی مٹھا بچیا اے، باقی پانی کھارا ہو چلیا ہیے۔ کیتھل ضلعے دے پنڈ کیلرم وکھے اک کسان نے 850 فٹ ڈونگھا سبمرسیبل لگوایا اے جدوں کہ 700 فٹ ڈونگھے سبمرسیبل تاں سینکڑے ہی ہن۔ پر ویکھو! دوویں پاسے دیاں سرکاراں اپنے قدرتی سومیاں دی سانبھ-سنبھال کرن دی بجائے کملیاں تیویناں وانگ لڑن وچ مشغول ہن۔ [[راجگڑھ]] چنڈی گڑھ دی اکو عمارت وچوں چلدیاں دوویں سرکاراں اج آپس وچ پانی دا اک گھڑا وی ونڈن نوں تیار نہیں ہن، جدکہ پنجاب دے وکھو-وکھرے حصیاں وچ ہو رہا گندھلا پانی پنجاب دیاں بہت ساریاں بیماریاں دا کارن بن رہا اے۔ بے شکّ دوویں پاسے اکو پارٹی دیاں سرکاراں ہون۔ پنجاب وچ لگبھگ 15 لکھ 75 ہزار 162 سبمرسیبل اتے ہریانہ وچ لگبھگ 7 لکھ سبمرسیبل پاتال دا پانی انہیواہ الدّ رہے ہن، بناں ایہہ سوچے کہ پتال تک پانی پہنچن لئی ڈھائی لکھ ورھے لگدے ہن اوہ وی تاں جیکر آپاں ٹوبھیاں، ڈھاباں، سرووراں وچ مینہہ دا پانی روکانگے۔ لیکن افسوس! دوویں پاسے کرسی دی چھون-چھلیکا خاطر بجلی مفت، پانی مفت جہی مورکھدا بھری کھیڈ کھیڈی جا رہی اے۔ ہن تاں دوویں پاسے دیاں سرکاراں نوں بجلی مفت دے اعلان دے نال-نال ایہہ وی دسنا پویگا کہ اوہ بجلی لوکاں، کساناں نوں دینگے جاں اوہناں بجلی نال جگن والیاں نقلی کھجوراں نوں دینگے جسنوں پپیتے جڈی کھجور لگدی اے اتے جہڑیاں کھجوراں مورتھل توں شروع ہو کے جی۔ ٹی۔ روڈ توں گھم-گھما کے شہراں دے اندر-باہر ہندیاں-ہوئیاناں واہگا بارڈر تک جا پجیاں ہن۔
پنجاب-ہریانہ بے شکّ کنک دے مثالی کھیتر سن، لیکن 'ہرے انقلاب' دے جیہادی نعرے توں بعد اتھوں دے کساناں نے 'پریم اتے جنگ وچ سبھ جائز اے' وچوں قدرت متعلق اپنا پریم ہٹا کے باق+ پچھلے حصے اُتے فوری عمل شروع کر دتا۔ اک کلو چولاں دی پیداوار لین لئی 5000 گھن لٹر پانی دی ضرورت ہندی اے۔ ساڈے لیڈراں، پالیسی گھاڑیاں، یوجناکاراں اتے کھیتی باڑی کالجاں وچ بیٹھے یو۔ جی۔ سی۔ مارکا بدھیجیویاں نوں ایہہ نہیں اہڑیا کہ جدوں معمولی نلکے لگن نال کھوہ سکّ گئے، ٹیوبویل لگن نال چھپڑ، تالاب، ٹوبھے سکّ گئے، ہن دن رات پاتال دا پانی الدّ رہے لکھاں سبمرسیبلاں جہیاں دھرتی نوں چمبڑیاں جوکاں توں بعد کی ہووےگا؟ دھرتی پرماتما دی سبھ توں وڈی مٹی دی گولک اے، اس وچ آپاں جو وی پاوانگے، اوہی واپس کڈھ سکاں گے۔ دھرتی چوں کڈھ آپاں بہت کجھ رہے ہاں، پر سوائے پالیتھین، زہریلیاں کھاداں، سیمنٹ آدی توں علاوہ پا کجھ وی نہیں راے۔
اپنے دیش دا کوئی وی دھرم ستھان تالاب، بوڑی، سر، سروور توں بناں ادھورا منیا جاندا اے اتھوں تک کہ شمشان نال وی گھاٹ ضروری ہندا سی۔ لیکن ایہناں سارے پوتر استھاناں نوں ادارےآں وچ بدلن والے آگوآں نوں لگیا کہ ایہناں دی ہن کی لوڑ اے! بھرو ایہناں نوں۔ دوکاناں کڈھو ۔.۔. دوکاناں توں بعد پھیر دوکانداری دا انت ہین سلسلہ جاری رہندا اے۔ دوکانداری 'چوں 'دار' (پھانسی دا پھندا) شبد دا سہارا لے کے عقیدت اتے آستھا پھانسی اُتے جھول جاندیاں ہن اتے بچی دوکان بھرپور پرپھلت ہون لگ پیندی اے۔ اج ہر چیز اُتے قبضے دی اسے پرورتی نوں مذہبی کماں دا معیار منیا جان لگ پیا اے۔ قدرتی پانی سومیاں نوں اجاڑن اتے مذہبی ستھاناں نال جڑے پرانے سرووراں نوں اجاڑن جاں سومنگ پولاں وچ بدلن دے سبھ توں ودھ قصوروار مذہبی آگوُ ہی ہن۔ مذہبی عمارتاں نال جڑے زیادہ تر سروور مینہاں دا پانی روکن دی بجائے ٹیوبویلاں نال ہی بھرے جا رہے ہن۔ اج ایہناں آگوآں نوں جیکر غور نال سنیا جاوے تاں اوہناں دے پروچناں وچ قدرت متعلق عقیدت دے عطر دا کوئی چھٹا نہیں ہندا اتے نہ ہی کسے ربی جذبے دی خوشبو ہندی اے، یعنی پنج تتاں دا کوئی ذکر اوہناں دے پروچناں وچ نہیں ہندا۔ اک غیر-سرکاری سروے مطابق+ دیش بھر وچ مذہبی پروگراماں اُتے خرچ ہون والے سالانہ دھن نال دنیا دے لگبھگ 40 دیساں دا گزارا ہو سکدا اے۔ اج کوئی سنت-مہنت، مولوی، پادری جاں کسے وی فرقے دا مذہبی آگوُ ایہہ نہیں کہندا کہ اسیں صرف درخت لاوانگے، جاں اسیں صرف پرانے سرووراں نوں، پرانے ٹوبھیاں نوں سوہنیاں جھیلاں وچ بدلانگے، جاں اسیں اپنی مٹی، پشو، پرندے بچاؤن دی مہم چلاوانگے جاں اسیں سارے مل کے ربی داتاں بچاوانگے۔ پاکھنڈی دعاواں دا آشیرواد ونڈدے ایہناں اکھوتی آگوآں نوں اپنے لئی لیڈراں دے آشیرواد دی تانگھ ہمیشہ رہندی اے۔ انجھ جیکر سوچیا جاوے جہڑے لوک ربی داتاں (ماسخور بھلیو لوکو! پشو وی ربی داتاں دا ہی حصہ ہن) بچاؤن لئی کوئی اپرالا نہیں کردے اوہ مذہبی وی کداں ہو سکدے ہن؟
ہر سال صرف پنجاب 159 لکھ ٹن پرالی پھوکدا اے۔ جس نال 233 لکھ ٹن کاربن ڈایاکسائیڈ اتے دوجے سسپینڈڈ تتاں دی مقدار ودھدی اے۔ پرالی ساڑن دے نال ہر سال دو انچ مٹی دی پرط سڑ کے سواہ ہو جاندی اے جہڑی پھیر کسے کم دی نہیں رہندی۔ پرالی پھوکن نال پنجاب اتے ہریانہ وچ 98 فی صدی مٹی دا آرگینک کاربن گھٹ چکا اے۔ اسے پرالی توں جیوک کھاد بنائی جا سکدی اے۔ جیکر پرالی دی مقدار پھیر وی زیادہ ہووے تاں اسنوں اوہناں صوبیاں وچ بھیجیا جا سکدا اے، جنہاں وچ ڈنگراں لئی چارہ گھٹ ہندا اے۔ لیکن ایہہ سبھ کرن لئی من دا وی جیوک ہونا ضروری ہندا اے، 'سربتّ دا بھلا' چاہن والے آگوُ وی ہونے چاہیدے ہن۔ فلحال تاں صرف کاراں، سکوٹراں اتے ہی ویہہ روپئے دا سٹکر چپکا کے جاں اخباراں وچ اشتہار دے کے ہی ماحول بچاؤن دے سارے ک+نونی فرض نبھا دتے جاندے ہن۔
دوویں صوبیاں وچ مٹی دے سینپل لگاتار فیل ہو رہے ہن۔ سینپل چیکّ کرن والے اہلکار حالانکہ سرکاری ہندے ہن، لیکن پھیر وی اپنے بچے کھچے سنسکاراں کارن کجھ اہلکار شام 5 وجے توں بعد اپنا ایمان بچاؤن لئی سچ بول ہی دندے ہن۔ اوہناں مطابق مٹی دی کوالٹی ہر سال پرالی ساڑن کارن، کیڑے مار دوائیاں دے جاہلانا استعمال دے کارن، انہیواہ فصلاں بیجن دے لالچ اتے کیمیائی کھاداں دے استعمال کارن، ختم ہو رہی اے اتے مٹی دے دوست جیو وی لگاتار مر رہے ہن۔ ہریانہ-پنجابا دی 2 ہیکٹیئر دھرتی ہر سال بنجر ہو رہی اے۔ بٹھنڈہ ضلعے دے کافی پنڈ بیاباناں وچ بدل چلے ہن۔ روپڑ، پٹیالہ اتے بٹھنڈہ ضلعے وچ لوکاں دے خون وچ پائے جان والے پیسٹیسائیڈاں دے تتّ خطرناک حد پار کر چکے ہن۔ بٹھنڈہ دے تلونڈی صابو وکھے اک لکھ لوکاں پچھے کینسر پیڑتاں دی گنتی 110 تک پجّ گئی اے۔ پھتہاباد ضلعے دا پنڈ ملیوال وکاؤ پنڈ دا بورڈ لاؤن والا سبھ توں تازہ پنڈ اے۔ اتھوں دے ہر وسنیک دے خون وچ ڈی۔ ڈی۔ ٹی۔ اتے ہور کئی طرحاں دے پیسٹیسائیڈ گھل چکے ہن، جنہاں کرکے بھیانک بیماریاں جم لے رہیاں ہن۔ ایہہ سبھ آؤن والے بھیانک خطریاں دیاں گھنٹیاں ہن، جہڑیاں سانوں مذہبی عمارتاں اتے لگے لاؤڈسپیکراں دے رولے کارن سنائی نہیں دندیاں۔ آکاش پتری سوچ چاولا نے اپنی آخری گل بات وچ کیہا سی،''سانوں قدرت دیاں آوازاں نوں سننا، سمجھنا اتے محسوس کرنا چاہیدا اے اتے اپنی اس نازک دھرتی دی دیکھبھال کرنی چاہیدی اے۔''
اپنے دیش وچ انّ نوں برہم کیہا گیا، کیونکہ اس توں ہی جیون ملدا اے۔ دیش وچ قدرت وچ دسدی ہریک چیز وچ پرماتما دی جھلک لبھن دی پرورتی لکھاں سالاں توں چلدی آ رہی اے۔ جس دیش وچ ندی جاں سرووراں وچ وی اشنان توں پہلاں ہتھ جوڑ کے نمسکار کرن جہیاں نرمل ریتاں رہیاں ہون اس دیش وچ کجھ اوڑ بڑنگ 'ریڈیکلاں' دیاں گلاں کیوں منیاں جان کہ پانی تاں صرف پانی ہی اے، پانی تاں صرف ایچ۔ ٹو۔ او۔ ہی اے۔ کتھے اے پرماتما؟ جیکر اجیاے ترک ہی آؤن والے اکھوتی پرگتیشیل سماج دی نیہاں دی ہنیرگردی ہن تاں پھیر ساہ کی اے؟، ہوا ہی اے، ہوا کی اے؟ گیساں توں علاوہ شاید کجھ وی نہیں۔ کڈھو اتے چھڈو پھیر ساہ! جی نہیں، اس بھاوَ-پردھان دیش وچ پورے جگت نوں سچیتن منیا گیا، جتھوں تک وی کجھ دکھائی دندا اے، بسّ اوہی انت نہیں، اسدے اندر ہور وی بہت کجھ گہرا اے۔ پنج تتّ اوہناں گہرائییاں دے ہی سچ ہن۔ اتھے صرف نوکریاں لئی کیتیاں ڈگریاں دا '، ا' بے-مطلب ہو جاندا اے۔ اس لئی دوجیاں سبھیتاواں اتے لگاتار کلسٹر بمباں نال حملے کرن والے، ساؤُ ملکاں دی بربادی لئی درندیاں نوں ہتھیار دین والے، دوجے ملک+ دیاں زمیناں لئی بنجری بیء بھیجن والے، دوجیاں دی دھرتی دی زرخیز تاک+ت نوں پھوکن والے پیسٹیسائیڈ بھیج اوہناں نوں دماغی طور اُتے غلام بناؤن والے، دوجیاں دا تیل، درخت، ونسپتی، پانی اتے جیون دے گوڑھ راز ہڑپن (پیٹینٹ) والے جدوں دوجے گرہیاں اتے وی جاندے ہن تاں اتھے وی دھرتی اُتے کیتے اپنے پاپاں توں ڈر دے کارن ہی سبھ توں پہلاں پانی ہی لبھدے ہن۔ اس لئی سانوں 'عالمی وپار تنظیم' اتے آئی۔ ایم۔ ایف۔ جاے 'گزنویاں' دی پرواہ کیتے بغیر اپنی رہتل، پرمپراواں اتے مہان سنت فلسفہ توں پریرنا لے کے اپنے ماحول نوں سنبھالن وچ فوری جٹ جانا چاہیدا اے۔ ذرا یاد کرو اپنے دیسی طریقیاں دا اوہ بھروسہ جنہاں نوں اپنا کے اپنے پرکھیاں نے آزادی دی 'کوک' ماری سی۔ بھاویں اوہ دوجے عالمی لڑائی دا سماں سی پر آزادی دا سارا دیسی جذبہ، دیش دے ہر حصے دیاں وکھو-وکھریاں آوازاں دے باو جود کداں ہریک بھارتی دے دل وچ 'سودیش' بن دھڑکیا سی۔
سانوں سبھناں نوں ہن پھیر اس دھرتی نوں یاد کرنا پویگا جس اپر پورا جیون بھوگ کے وی اسیں یاد نہیں کردے۔ اسیں صرف اپنے بنائے تنتر نوں ہی پرجاتنتر منّ بیٹھے ہاں۔ شاید ایہہ ٹھیک نہیں۔ پرمپیؤ پرمیشر نے اس دھرتی اتے صرف آدمی نوں ہی پیدا نہیں کیتا۔ اسنے پشو، پنچھی، کیٹ، پتنگے، درخت اتے بوٹیاں نوں وی پیدا کیتا اے۔ ایہہ سبھ ملکے ہی تاں پرجا کہاؤندے ہن۔ اسے لئی اس پرمیشور دا اک ناں پرجاپتی وی اے۔
پشو، پنچھی، کیٹ، پتنگے، درخت اتے بوٹے ساڈے وانگ کوئی ودھان نہیں رچدے۔ اوہ سبھاء توں ہی دنیا دے حق+ وچ انلکھت مریادا دی پالنا کردے ہن۔ آدمی توں علاوہ کوئی وی قدرت دے خلاف جنگ لڑدا نہیں دسدا۔ نکی جہی چڑی وی اپنی چنجھ نال صرف اک دانہ ہی چگدی اے، اس توں زیادہ نہیں۔ اسے کرکے کتے وی ایہناں لئی مالگوداماں دی ضرورت نہیں ہندی۔ ہنسک پشو پتہ نہیں کدوں توں شکار کردے آ رہے ہن، پر کتے وی جانوراں دی گنتی گھٹ نہیں ہوئی۔ لیکن آدمی دی شکاری پرورتی اتے صرف ماسخوری لئی بنیاں کہانیاں دے حوالیاں کارن، اج پوری دھرتی دے جیواں اُتے خطرہ منڈراؤن لگ پیا اے۔ اج اپنے دیش وچ ہی لگبھگ 50 کروڑ لوک ڈنگرکھور ہو چکے ہن۔ دیش وچ لگبھگ 10 لکھ بچڑخانے ہن جنہاں وچ 11 کروڑ 30 لکھ نکے وڈے پشو اتے 20 کروڑ پرندے ہر سال وڈھے ٹکے جاندے ہن۔ ہریالی دا نعش کرکے، پشواں نوں مار کے، ڈکار کے اتے اوہناں دے خون دا چکڑ بنا کے ہی جیکر سطبقہ جان دا ہائیویء اے، تاں پھیر نرک جان دا رستہ کہڑا اے؟ دھرتی اُتے اپنی بے-مائنی سرکھیا دے اپاء لبھن دی ہڑبڑی وچ آپاں سبھناں نے اپنے پنجاں تتاں 'چوں چار وگاڑ لئے ہن۔ اسے کرکے پنجواں تتّ 'اگّ' بھارو ہو چلیا اے۔ اج قومانتری سمیلناں وچ چرچہ دا موضوع 'دھرتی دا ودھدا بخار' ہی اے اتے اس بخار دا علاج اپنے رگوید اتے مہان سنت فلسفہ نال ہی ممکن دسدا اے۔ ایہناں پنجاں تتاں نوں بچاؤن دا کم سرکاری تنتراں، سرکاری پالیسیاں جاں لیڈراں دے ہتھاں وچ نہیں دتا جا سکدا، کیونکہ ساڈے راجروگیاں دیاں گردناں وچ WTO دا سروائیکل (CERVICAL) پوری طرحاں بیٹھ چکا اے اتے ایہہ سروائیکل ترقی دے ناں اُتے پتہ نہیں کنے کو لوکاں دیاں گردناں لئی گلوٹین ثابت ہووےگا۔ ہرسود، ٹیہری جاے اداہرن اجیاے ہی ترقی دے فتوئی کوڑیاں دی تازی مثال ہن۔ ایہناں فتویاں وچ کسے انسانی سنویدنا دی کوئی جھلک نہیں دسدی۔ 25 ہزار دی آبادی والا چار سو سال پرانا ہرسود شہر سرکار ولوں تاریخ طے کرکے یعنی 30 جون، 2007 نوں اجاڑ دتا گیا۔
اج ساڈے لیڈر کسے وی پنڈ وچ معمولی 'ٹائلٹ' بناؤن لئی وی عالمی بینک توں ہی پیسہ منگدے ہن۔ 66 سالاں دی آزادی توں بعد وی جیکر 'ٹائلٹ' واسطے پیسہ 'عالمی بینک' توں ہی منگیا جا رہا ہووے، 82 کروڑ لوک اعلان کے آٹا-دال سکیم تحت آ چکے ہون تاں دیش چلاؤن والے آگوآں اُتے کداں اتے کنا کو بھروسہ کیتا جا سکدا اے کہ اوہ دیش دے ہزاراں سالاں توں چلے آ رہے سبھاء مطابق دیش چلاؤن دے حمایتی ہونگے؟ اج اسیں ویکھ رہے ہاں کہ کسے وی سیاسی وچاردھارا دی ک+بز نوں ستا دے سواد دی معمولی ایسبگول ہی کھولھ سٹدی اے۔ انجھ وی ایہہ دور غضب دی سیاسی سروسمتی دا دور اے۔ ملک+ دی تباہی والے سبھ وچاراں وچ سبھ پارٹیاں دی سروسمتی دسدی اے۔ اس سیاسی دور دی سبھ توں کمال رضا مندی ایہہ اے کہ ایہہ دور بھرے ہوئے غلے اتے اس غلے نوں کھوہن والیاں دے ایکے دا دور اے۔ اج دیش دی دھرتی اتے دیش دے پانی دا ملّ لگ چکا اے۔ 'ندیاں جوڑو' سکیم، ایف ڈی آئی اسے دی شروعات اے۔ عالمی وپار تنظیم جاے 'ولی قندھاری' سانوں پھیر اج تہائے مارنا چاہندے ہن۔
اج جس طرحاں دے لوکتنتر وچ آپاں سبھ سہک رہے ہاں اسدی اداہرن میں مہان بنگلا ساہتکار شرتچندر دے اک ناول 'پاتھیر دابی' 'چوں دینا چاہندا ہاں۔ 'اک گاں کلھے نال بنہی ہوئی اے، اسنوں دور ہریالی دسدی اے، گاں بنہی ہون کرکے اتھوں تک پہنچ نہیں سکدی۔ اوہ رمبھدی اے۔ اسنوں بنھن والا اسدی رسی گٹھّ کو ڈھلی کر دندا اے، گاں پھیر زور لگاؤندی اے۔ رسی تھوڑھی ہور ڈھلی کر دتی جاندی اے، ہرا-ہرا گھاہ منہ تک آ وی جاندا اے، پر کھلھ کے چرن والا من نہیں بھردا۔ رسی تھوڑھی ہور ڈھلی کر دتی جاندی اے ۔.۔.۔' بسّ ایہو اج اپنی سبھ دی آزادی دا مطلب اے۔ لوکتنتر دی چھاں انی ڈراؤنی نہیں ہندی، جنی اپنے آگوآں نے بنا دتی اے۔ اس لئی اپنیاں آؤن والیاں نسلاں نوں بچاؤن دی خاتر آپاں سبھ نوں اتے ساڈے مذہبی اتے سماجی آگوآں نوں مٹی، جنگل، جیو، درختاں اتے پانی بچاؤن دا سارا کم اپنے ہتھاں وچ لینا پویگا، ایہناں مذہبی آگوآں نوں اپنیاں سنگتاں نوں پنج تتاں نوں بچاؤن دا کناں دی بجائے 'اعلانیہ' نام دان دینا پویگا۔ اپنے ہی دیش وچ کشمیری شرنارتھیاں وانگ اجاڑے تالاباں دی مڑ وسوں لئی 'کار سیوا' کرنی پویگی، اوہناں نوں سوہنیاں جھیلاں وچ بدل کے اپنا چوگردا پرماتما دے دستخطاں دی طرحاں ویکھن دی عادت بناؤنی پویگی۔ دھرتی نوں صرف مہنگے پلاٹاں دی شکل وچ دیکھنا بند کرنا پویگا۔ درختاں نوں سرکاری اہلکاراں دے پکے متر ٹھیکیداراں دیاں اکھاں نال دیکھنا بند کرنا پویگا۔ اپنے پشواں دی اوہ تکلیف محسوس کرنی پویگی، جہڑی کسے بگدے (پشو وڈھن والے اک ہتھیار) جاں آٹومیٹک آرے ہیٹھ وڈھے جان ویلے اوہناں نوں ہندی ہوویگی۔ دنیا تاں پنج تتاں دا ہی اے۔ قدرت ول پٹھّ موڑن دا مطلب اے 'دھرمنرپکھّ' ہونا۔ بیہودی 'دھرمنرپکھتا' دے کارن ہی اج آپاں اپنی اندرلی ٹٹ-فٹ دے نال-نال گھر، گلی، محلے، شہر توں کٹدے-کٹدے دیشنرپکھّ ہو چکے ہاں۔ اجیہی دھرمنرپکھتا دے کارن ہی 'بناؤٹی سیوا' دا 'پیسٹیسائیڈ' تک ساڈے دھرماں دیاں جڑھاں وچ پایا جا رہا اے۔ اجیاے 'دھرمنرپکھّ' ہو کے، 'او بھائی سابھ! چھڈو وی آپاں کی لینا'، ''یار! میرے کول ٹائم نہیں'' جاے محاوریاں دے سہاریاں نال سبھیتاواں دے ترقی مینار زیادہ دیر تک ٹکائے نہیں جا سکدے۔ کیونکہ کوئی وی سماج دماغی طور اُتے دیوالیہ ہو کے نہیں جی سکدا۔ اس نوں اپنے لوکاں، اپنے پشواں، اپنی زمین، اپنے درخت، بوٹیاں، اپنے ٹوبھیاں، ڈھاباں، چھپڑاں، تالاباں، اپنے کھیتاں لئی کوئی نہ کوئی انتظام بناؤنی ہی پیندی اے، جہڑی پرمپراواں دی اگّ وچوں نطر کے کندن وی ہوئی ہووے اتے پرورتنشیل ویلے دے چکے اُتے کھری وی اتر سکے۔ مہاتما گاندھی کیہا کردے سن،''آؤن والیاں نسلاں دے ہتاں بارے سوچے سمجھے بناں دھرتی نوں خاتمے دے کنڈھے اُتے پہنچا دینا وی شریام ہنسا دا ہی مظاہرہ اے۔'' بے شکّ دنیا دیاں ساریاں کتاباں وچ ہمیشہ ایہو پڑھایا جاندا اے کہ سبھیتاواں دا ترقی ہمیشہ مٹھے پانی سومیاں دے کنڈھیاں اتے ہی ہویا۔ جیکر اج اسیں چارو پاسے نظر مار کے ویکھیئے تاں آؤن والیاں پیڑھیاں دا ترقی کہڑے پانی سومیاں دے کنڈھیاں اُتے ہووےگا؟ ایہہ گل تاں ہن پرانی ہو چکی اے جدوں اسیں جنگلاں، ندیاں دے 'وارث' سی، اج تاں اسیں صرف 'بیاباناں دے 'راہ' ہی دسدے ہاں۔
تبصرے
ایک تبصرہ شائع کریں