بلراج ساہنی: آدرشاں تے جیون-جاچ دی دند کتھا

ہروندر بھنڈال آزادی توں بعد واہگھے دے اس پاسے رہندے پنجابیاں لئی بلراج ساہنی پنجابیت دا چہن سی۔ گنتی دے وڈے لکھاریاں دے اس زمانے وچ اوہ اپنے فلمی کریئر کارن ہور وی وڈا ہو جاندا سی۔ نمونے دی وارتک لکھن والے بلراج ساہنی نوں پنجابیاں نے اپنے ہیرو وجوں وڈی عزت دتی اے۔ اس دے کارن اس دی شخصیت وچ وی پئے ہن اتے پنجاب دے سماجی اتہاس وچ وی۔ بلراج ساہنی ادوں جنمیا، جوان ہویا جدوں ملک فیصلہ کن تبدیلیاں دے دور وچوں گزر رہا سی۔ راولپنڈی دا امیر وپاری اس دا پیؤ اس مدھلی جماعت نال تعلق رکھدا سی، جو بستیوادی مطلب چارے وچ خوش حال ہوئی سی، پر سیاسی فکر وی اسے جماعت وچ پہلاں آئی سی۔ اوہ گورمنٹ کالج لاہور پڑھا، جتھے خشونت سنگھ، بی۔ آر۔ چوپڑہ، چیتن انند، دیوَ انند، پریم کرپال جہے بعد وچ مشہور ہون والے بندے اوہدے جماعتی سن۔ اپنے آپ نوں اپنی مرضی دا مالک سمجھن والا بلراج اپنی رشتے داری وچوں بھین لگدی سنتوش نوں پیار کردا سی۔ آریہ سماجی قدراں-قیمتاں نال بجھا پیو ایہہ کویں برداشت کر سکدا سی؟ نتیجے وچ بلراج دا ویاہ اوہدی مرضی دے الٹ راولپنڈی دے اک کالج دے پرنسپل دی سوہنی-سنکھی دھی دمینتی نال کر دتا گیا۔ دمینتی دے حسن نے آخر بلراج نوں ویاہ لئی سہمت کر لیا۔ دمینتی دی جوان عمرے موت پچھوں اس نے دوسرا ویاہ سنتوش نال ہی کروایا۔ پیو ایہہ وی چاہندا سی کہ اوہ راولپنڈی واپس آ کے اس دے وپار نوں سمبھالے، پر کتے دے معاملے وچ اس نے پیؤ نال کوئی سمجھوتہ نہ کیتا۔ انگریزی ادب دی ایمّ۔ اے۔ کرکے اوہ ہٹیدار نہیں سی بننا چاہندا۔ اوہ دمینتی نوں لے کے کلکتہ چلا گیا۔ امن نکیتن وچ اس نے ربندر ناتھ ٹیگور نال کم کیتا۔ ٹیگور کولوں ہی اس نے ماتری زبان وجوں پنجابی دے اہمیت بارے سبق سکھے۔ پھر اوہ مہاتما گاندھی دے سیواگرام جا پجا۔ دوجی دنیا جنگ دوران اوہنوں بیبیسی ولوں ہندوستانی فوجیاں لئی ہندی وچ پروگرام کرن دا سدا ملیا۔ بلراج دے من وچ کجھ نواں کم کرن دی للک ایسی سی کہ ٹبر دے وڈیریاں دی مرضی دے الٹ اوہ دمینتی نوں لے کے لنڈن پہنچ گیا۔ بناں اس گل دی پرواہ کیتیاں کہ دشمن دیاں فوجاں ولوں اوہناں دے جہاز نوں راہ وچ ہی ڈوبیا جا سکدا سی۔ لنڈن توں پرتن ویلے اوہ اک ساہسی قسم دا بندہ ہون توں اگے دا سفر کر چکا سی۔ اوہ لنڈنوں کمیونسٹ/مارکسسٹ بن کے پرتیا سی۔ اوہ دور ایہہ سبھ بنن دا سہج دور سی۔ اپنے دور دے ودھیرے کمیونسٹاں وانگ اوہ وی ‘کمیونسٹ مینیپھیسٹو’ جاں ‘کیپیٹل’ پڑھ کے مارکسسٹ نہیں سی بنیا۔ اس دے وچاراں وچ وی انقلابی تبدیلی روس دے انقلاب کارن آئی سی۔ لنڈن قیام دوران سوویت فلماں نے اوہنوں سوویت یونین ول کھچیا۔ اس نے آپ لکھیا کہ کویں ‘سرکس’ ناں دی اک سوویت فلم دیکھ کے اوہ متاثر ہویا سی۔ اس فلم وچ دکھایا گیا سی کہ روسی انقلاب توں بعد اس ملک وچ ہر طرحاں دی نابرابری اتے وتکرے ختم ہو گئے ہن، جو اجے وی امریکہ دی ترزے زندگی لئی عام گل ہن۔ ایہہ انہیں دنیں سوویت یونین وچ بنن والیاں بہت ساریاں پراپیگنڈا فلماں وچوں اک سی۔ اپنے صاد-مرادے من کارن اس نے اس توں متاثر ہو کے سوویت یونین نوں اپنا آنظارہ منّ لیا۔ اسے لئی اس دا مارکسزم دراصل دھندلا جیہا مترجمہ جاں ترقی پسندی ہی سی۔ ودھیا اداکار ہون دے نال ہی بلراج نے اپنے آدرشاں نوں عمل وچ ڈھالن کرکے وی نامنا کھٹیا۔ اس دا دوستیاں دا گھیرا بہت وسیع سی۔ چیتن انند جہے وڈے ناں توں لے کے سادھارن مچھیرے تک اس دے دوست سن، جنہاں نال اوہ چھٹی والے دن مچھیاں پھڑن سمندر وچ وی جاندا۔ اوہناں نال جال سٹواؤندا، کھچدا، مچھی بھندا، دارو پیندا۔ سماج وادی سوچ نے اس نوں کرتیاں متعلق رمانس بخشیا سی۔ اوہ مزدوراں، کساناں ول آپ-مہارے کھچیا جاندا۔ اوہناں نال گپّ-شپّ ماردا، اوہناں دے درد نوں محسوس کرن دا یتن کردا۔ کرتیاں متعلق رمانس وچوں ہی اس نوں کساناں ورگے کپڑے پاؤن دا جنونّ سی۔ اچی حیثیت والے لوکاں دیاں پارٹیاں وچ اوہ کسان وانگ دھوتی کڑتا تے چپلاں پا کے چلا جاندا تے ساریاں لئی کھچّ دا کارن بن جاندا۔ دارو پی کے تھلے فرش اتے ہی چوکڑی مار بیٹھ جاندا تے پارٹی وچ آئے ویائیپی پراہنیاں نوں نظر-انداز کرکے بیرھے کولوں اس دیاں رام کہانیاں سندا۔ اس نوں لگدا کہ اس طرحاں کر کے اوہ عمل وچ سماج وادی بن رہا اے۔ فلماں وچ وڈا ناں بنن پچھوں وی اس نے اپٹا نال ناٹک کرنے نہیں سی چھڈے۔ اوہ آکھدا سی کہ سٹیج اتے اداکاری بندے دیاں اداکاری والیاں ماسپیشیاں لئی سبھ توں ودھیا خوراک اے۔ ناٹک کرن اس نوں بمبئی توں باہر وی جانا پیندا۔ اک وار بڑودا ناٹک دا شو سی۔ پوری ٹیم نے ریل دی ‘تھرڈ کلاس’ وچ سفر کرنا سی، پر بلراج ساہنی لئی ‘فسٹ کلاس’ دی سیٹ بکّ کیتی گئی۔ آخر اوہ فلماں دا وڈا ناں سی۔ بلراج نے ‘فسٹ کلاس’ والے ڈبے وچ چڑھنوں نانہہ کر دتی۔ اس دی ضدّ سی کہ اوہ وی باقی ٹیم دے نال ہی اسے ڈبے وچ سفر کریگا۔ ڈبے وچ اس دے سون لئی وی تھاں نہیں سی۔ اوہ ساری رات مٹی-گھٹے نال بھرے فرش اتے ہی ستا۔ اس طرحاں دیاں دنت-کہانیاں نے ہی اس نوں پنجابیاں وچ مقبول کیتا۔ گنے چوپن دیاں چھپدیاں مورتاں اتے کدے وی پریت-نگریت جاں ڈھڈی کے جسونت سنگھ کنول نوں ملن پہنچ جان دیاں کہانیاں کارن اوہ ہمیشاں پنجابیاں دی بھاوک گلوکڑی وچ رہا۔ گرپناہ سنگھ ناٹک کار نوں پنجابی اشاعتاں شروع کرن لئی دتی مائک مدد وی اوہدے پنجابی موہ دا ہی پھل سی۔ اوہ اوہناں ویلیاں وچ پنجابی زبان دا جھنڈا-بردار بن رہا سی جدوں پنجاب دی شہری مدھلی جماعت پنجابی دے معاملے وچ سرے دی ہین-بھاونا دی شکار سی۔ ‘میرا روسی سفرنامہ’، ‘میرا پاکستانی سفرنامہ’، ‘میری فلمی آتم کتھا’، ‘غیر جذباتی ڈائری’ آدی اجہیاں کتاباں ہن، جنہاں نوں اوہناں دناں دے ہریک پاٹھک نے لبھّ کے پڑھیا۔ اپنے ترقیپسند وچاراں کارن اوہ برجوا جیون جاچ نوں ناپسند کردا رہا۔ آزادی پچھوں ہندوستان دے نویں پتونتے طبقہ تے اوہناں دے دمبھ اس لئی گھور نفرت دے پاتر سن۔ اپنے رتبے اتے کتے کارن اوہ اوہناں نال وچردا سی، پر گرہن کیتے وشواساں کارن اوہناں وچ گھلدا ملدا نہیں سی۔ پتونتیاں دیاں پارٹیاں اندر کسان دے ویس وچ جان دا مقصد، کتے نہ کتے اپنے آپ نوں اوہناں نالوں وکھرے دکھاؤن دی اچھا وی سی۔ پتونتیاں تے خاص کر اوہناں دیاں گھمنڈی، پر کھوکھلے ششٹاچار والیاں عورتاں نوں اپنے اتے کھجھدا دیکھ اوہ سگوں کھڑ جاندا۔ اسے لئی اوہ فلمی دنیا اندر وی بیگانے بندے وانگ وچردا رہا۔ فلماں وچ کم کردیاں وی اوہ اس دیاں قدراں-قیمتاں متعلق علیحدہ رہا۔ کتا ہون کارن فلم نرمان دا کم اس لئی مقدس سی۔ اس نے اس وچ اپنے فن دا لوہا وی منوایا، پر دراصل اوہ اس لئی انپھٹّ سی۔ سپر سٹار امتاب بچن دے لکھاری باپ ہرٹبر رائے بچن نے اپنے پتر نوں نصیحت دندیاں کیہا سی، ‘بلراج ساہنی وانگ بنو۔ اوہ فلم صنعت وچ اے، پر پھر وی اس توں باہر اے۔’ انپھٹّ ہندیاں وی فلم صنعت وچ فٹ ہون دا اس نوں بہت نقصان جھلنا پیا۔ مہان ہون دا رتبہ اک قیمت تارن پچھوں ہی ملدا اے۔

بلراج ساہنی دی شخصیت دا سبھ توں وڈا ورودھابھاس ایہہ فلمی جیون ہی سی۔ فلم جگت وچ ملی اپار کامیابی نے اس نوں اپار پونجی وی بخشی۔ ہولی ہولی پونجی دا اوہی سبھیاچار اچھوپلے جہے اوہدے جیون وہار وچ وی آ بیٹھا۔ ایہدی اداہرن اس ولوں بچیاں دے کیتے عالیشان ویاہ ہن۔ ایہہ ویاہ کسے سادھارن پنجابی دے نہیں، فلمی ستارے بلراج ساہنی دے پتاں-دھیاناں دے ہی سن۔ پرانے ‘سٹیلا ولا’ توں الٹ اس دا نواں گھر ‘اکرام’ وڈے فلمی سٹار بلراج ساہنی دا بنگلا سی۔ فلم دنیا دیاں سرمایہ داری روایتاں مطابق اسریا۔ اس مہلنما بنگلے دیاں وکھ وکھ منزلاں اتے ٹبر دے ہریک میمبر دے سون تے شوق تکمیل لئی وکھ-وکھ کمرے اسارے گئے سن۔ کتے پینٹنگ روم سی تے کتے میوزک روم۔ مہمانکھانا اس توں وکھرا سی۔ ہریک کمرے نوں محل وانگ سجایا گیا سی۔ ویاہاں وانگ بنگلے اتے وی پیسہ پانی وانگ وہایا گیا۔ ایہہ بنگلا وی کئی پکھاں توں اس دے سماج وادی آدرشاں دی کسوٹی اتے پورا نہیں سی اتردا۔ بنگلے دی اندرونی شان دی گل نہ وی کریئے تاں وی ایہہ این گوانڈھ دی جھونپڑ-پٹیڑ درمیان بنیا اسے معاشی پاڑے دا چنہ سی، جس دے خاتمے دی بات کدے بلراج ساہنی نے پائی سی۔ اس توں بناں پہلی وار اس دے گھر وچ نوکراں اتے مالکاں لئی وکھرے حصے اسرے سن۔ سرمائیداری دا سچ اس دے گھر دا سچ وی بن گیا سی۔ ‘سٹیلا ولا’ وچلے نگھّ توں الٹ سرمائیداری نظام دا حاصل ویوگ اتے بے گانگی اس دیاں کندھاں اتے مورتاں وانگ لٹک گئے۔ ہنیرا ہندیاں ہی گھر دا ہر جی اپنی دنیا وچ سمٹ جاندا۔ اس دا گھر دے کسے ہور حصے جاں جی نال کوئی رابطہ نہیں سی بچدا۔ رسوئی توں علاوہ ہور کوئی سپیس نہیں سی، جس وچ ٹبر دے سارے جی اکٹھے ہو سکدے۔ کسے وی باہری بندے نوں اس گھر وچ وڑدیاں گھر نالوں ودھ مقبرہ ہون دا احساس ہندا سی۔ اجیہے عالم وچ دلگیری بندے دی لازمی ہونی ہندی اے۔ ایہہ بنگلا دلگیری وچ بلراج دی ماں، دھی تے پھر اس دی اپنی موت دا گواہ بنیا۔ اپنے کتے دی چون اتے توشی نال ویاہ دے معاملے وچ ٹبر دے وڈیریاں توں باغی ہون والا بلراج اپنے پتّ، دھی دے ویاہ موقعے روائتی باپ ہو نبڑیا۔ اس نے اوہناں نوں اپنے والی آزادی نہ لین دتی۔ پریکشت اک کڑی نوں محبت کردا سی جو اس نوں ماسکو وچ ملی سی، پر بلراج نے اس اتے اپنے دوستاں چیتن، دیوَ اتے گولڈی انند دے ٹبر وچ ویاہ کرواؤن لئی دباء پایا۔ دراصل، پریکشت دی ماں دمینتی تے اننداں دی بھین نے بہت ورھے پہلاں اکو محلے رہندیاں اپنے پتّ-دھیتّ دا رشتہ آپو وچ کرکے اپنے پیار نوں ہور ودھاؤن دا فیصلہ کیتا سی۔ ایہہ ہندوستانی ماپیاں دا اولاد بارے مخصوص ہندوستانی فیصلہ سی۔ بلراج بناں پتّ-دھیتّ نوں پچھیاں ماواں ولوں اوہناں دی زندگی بارے کیتے اس فیصلے تے ہی پھلّ چڑھاؤنا چاہندا سی۔ اجیہا ہی ہویا۔ بلراج دی لاڈلی آکھی جان والی دھی شبنم نوں اس نالوں وڈا دکھانت بھوگنا پیا۔ اس دا ویاہ وی بلراج دی پسند دے منڈے نال ہی ہویا۔ منڈا اس دے کالج دے دناں دے پرانے متر پریم کرپال دا بھتیجا سی۔ پریکشت اپنی لکھی کتاب وچ دسدا اے کہ شبنم اس نال ویاہ کرواؤن نوں ‘سہمت ہو گئی’ سی۔ شبنم دا ویاہ کامیاب نہ ہویا۔ اوہ گہرے وشاد دا شکار ہو گئی۔ ایتھوں تک کہ اوہنے خدکشی دی کوشش وی کیتی۔ اخیر اوہ جمشیدپر توں اپنے ماپیاں دے گھر بمبئی آ گئی۔ پر اوہدی دماغی بیماری ہور ودھ گئی۔ دوائیاں توں بناں اوہدے علاج بارے ہور کجھ نہ سوچیا گیا۔ شاید کوئی ہور سماجی جاں نفسیات حل بلراج دی تہذیبی منو-بنتر دا حصہ ہی نہیں سی۔ اس دی منو-بنتر روائتی سوچ اتے عمل دی گھمنگھیری وچ ہی پھسی رہی۔ اک دن اچانک اوہ بستر وچ ہی موت دی نیند سوں گئی۔ مرن ویلے اوہدی عمر صرف چھبی ورھے سی۔ اوہدی ماں دمینتی وی چھبی ورھیاں دی ہی مری سی۔ بلراج شبنم دے دکھاں توں پریشان گنگنایا کردا سی، ‘مشکلیں اتنی پڑی مجھ پر کہ آساں ہو گئیں۔’ پر اوہ حقیقت وچ ٹبر دے کسے جی دیاں مشکلاں آسان نہ کر سکیا۔ اسے لئی اوہدے اپنے انتلے دن وی گہری نراشا اتے دلگیری دے سن۔ شبنم دی موت دے غم نے ہی اس نوں ادوں سدا لئی سنوا دتا جدوں، دو ہفتیاں بعد اوہنے سٹھّ ورھیاں دا ہونا سی۔ بلراج دی زندگی دا دکھانت، دراصل، آزادی دے آر پار اپنی زندگی جیون والی مدھلی جماعت دی اک پوری نسل دا دکھانت اے۔ آزادی دے تحریک وچوں اہنے ترقی-پسندی قدراں حاصل کیتیاں سن، پر آزادی توں بعد دیاں سرمائیداری معاشی پرکریاواں اس نوں ہور راہواں اتے لے تریاں۔ ایہہ راہواں وی اس لئی اونیاں ہی بیگانیاں سن، جنیاں اس لئی ترقی-پسندی قدراں سن۔ اس دی مکمل وفاداری دوہاں وچوں کسے وی اک لئی نہ بن سکی۔ اس لئی ایہہ نسل ایہناں دوہاں دے وچکار لٹکی رہی۔ ترشنکو ہونا ہی بلراج ساہنی دی وی ہونی سی۔ رابطہ: 98550-36890