بھگت سنگھ دا نظریاتی سیاق و سباق

جدوں وی اسیں ہندوستان دی آزادی دے اتہاس دی گل کردے ہاں تاں اس وچ بھگت سنگھ دا ناں اج وی پرمکھ روپ وچ لیا جاندا اے۔ موجودہ سیاست دے پرواہ نوں وکھرے زاویئے توں سمجھن لئی وی بیتے نال سنواد رچایا جاندا اے جس وچ بھگت سنگھ نوں جانن دی تنقید نے پچھلے کجھ ویلے توں زیادہ پربل روپ لیا اے۔اس وچ بھگت سنگھ دے وچاراں نوں موجودہ سیاسی سروکاراں نال جوڑن اپر زور دتا گیا اے۔ونڈ توں پہلاں دے پنجاب وچ بھگت سنگھ نوجواناں دے ہیرو دے روپ وچ مکمل مشہوری ملن توں پہلاں گم نامی دی زندگی ہی جیوں رہا سی۔اس نوں پرمکھ روپ وچ اس دے آرٹیکلاں، مضموناں، چٹھیاں اتے لیکھاں راہی جانیا جاندا اے جنہاں دی پرمانکتا اپر وی سمیں-ویلے تے سوال اٹھدے رہے ہن۔ایہہ لکھتی سامان آزادی توں پہلاں اتے بعد دے بھارت متعلق اس دے تصور ول اشارہ کردی اے۔اس دا تصور پرمکھ روپ وچ اس ویلے پرچلت لینن دی وچاردھارا اتے کجھ حد تک مارکسزم ولوں گھڑیا گیا سی۔لکھتی سامان دے روپ وچ حاصل اس دی وراثت نوں کھبیپکھی جتھیبندیاں ولوں زیادہ پرچاریا گیا اے۔حالانکہ، اوہناں دے اپنے وچار وی اپنے سیاسی مقصداں نوں سرکھات رکھن کرکے تھڑکدے رہے ہن۔لیننواد دی وچاردھارا نے اپنی چمک گوا لئی اتے ایہو ہی حشر مارکسسٹ وچاردھارا دا ہویا جو بعد وچ سماج واد وچ سما گئی۔ پوسٹ کالونیکل بھارت وچ وکھ-وکھ اندولناں، جدوجہداں اتے پردرشناں دوران بھگت سنگھ دے وچاراں نوں پھر توں ساہمنے لے کے آؤن دیاں کوششاں جاری ہندیاں رہیاں ہن، پر ایہہ محض رسمی روپ وچ وی ہندا رہا اے۔ حقیقت اس گل اپر روشنی پاؤندے ہن کہ اپنی شہیدی توں بعد وی بھگت سنگھ گم نامی وچ چلیا گیا، پر اس دیاں لکھتاں نے اس نوں پھر توں جیوندا کر دتا۔حالانکہ، اس لکھتی سامان نوں لے کے وی وکھ-وکھ سمیاں وچ وکھ-وکھ وچار ملدے ہن۔اک انقلابی دی زندگی وچ دو ورھاں دی قید کٹنا اپنی امٹّ چھاپ چھڈّ جان لئی بہت ہی تھوڑا سماں اے۔ مشہور آئرش قوم پرست بوبی سینڈس اتے اسے طرحاں مائیکل کولنس دیاں زندگیاں انقلابی گھالناواں نال بھریاں ہوئیاں ہن جو دنیا وچ وکھری پچھان رکھدیاں ہن۔اسے طرحاں چے گئیرا اپنے انقلابی وچاراں اتے گھالنا کرکے اج وی جانیا جاندا اے۔اج دے حوالہ وچ یگانڈا دا بوبی وائین سیاست وچ انقلابی پرورتن دا پرتیک اے اتے اسے ہی حوالہ وچ کجھ سماں پہلاں اتھوپیا دے انقلابی گیت کار ہکالو ہندیسا، جس نوں اس دے وچاراں کرکے سٹیٹ ولوں قتل کر دتا گیا سی، اپنے وچاراں اتے گیتاں کرکے دنیا وچ اپنی وکھری پچھان رکھدا اے۔ کہن دا مطلب اے، سنگھرشمئی زندگی لمے انقلابی گھولاں اتے وچاراں نال ہی حاصل ہو سکدی اے جو کہ اپنی وقعت دی چھاپ اپنے سمیاں توں بعد وی دنیا وچ برقرار رکھدی اے۔ بھگت سنگھ دی وراثت نوں مکھ روپ وچ مکھدھارا دی سیاست ولوں انگولیا کیتا گیا اتے کھبیپکھیاں نے وی اس نوں حاشیے تے ہی رکھیا، پر اس دی مشہوری نوجوان مناں وچ پرتیک دے روپ وچ رہی۔ایہہ بہت ہی دکھ دی گل اے کہ 1980 تک بھگت سنگھ دی لکھتی سامان نوں پنجاب دے کھبیپکھیاں ولوں سکھاں اتے سکھ وچاردھارا نال خلاف دے روپ وچ ستہی پدھر تے ہی ورتیا گیا۔بھارتی راج دے خلاف سنگھ جدوجہد اتے سکھ نوجواناں اپر جبر دے ویلے کھبیپکھیاں نے بھگت سنگھ دیاں لکھتاں اتے وچاراں دے راکھے ہون دے داعوے کیتے۔موجودہ کسانی جدوجہد وچ وی سکھی بھاونا نوں دباؤن اتے نیواں دکھاؤن لئی اجیہے حوالہ ہی ورتے جا رہے ہن۔ بھگت سنگھ دا لیننواد اپر اہمیت بناں اس سمجھ توں سی کہ لینن جماعتی جدوجہد دی گل کر رہا سی نہ کہ زار پربھوستا خلاف لوک جدوجہد دی جدکہ بھارت وچ چل رہا جدوجہد غیرملکی حکومت خلاف لوک جدوجہد سی۔بھگت سنگھ ولوں 1929 اتے 1930 دے درمیان لکھیاں جیل لکھتاں بارے اجے وی اختلاف اے جنہاں وچوں کجھ کانگرس نال متعلق اک خاتون دے سپرد کیتیاں گئیاں سن اتے کجھ اس دے ساتھیاں کول سن جنہاں نے 1942 وچ اک ریڈ دوران اوہناں نوں نشٹ کر دتا سی۔ پر اس کارکنّ دا ناں کدے وی ساہمنے نہیں آیا۔بھگت سنگھ دیاں لکھتاں وچوں “میں ناستک نہیں ہاں” سبھ توں زیادہ پرمکھ اے جو کہ سکھ جدوجہد ویلے سترویاں اتے اسیویاں وچ ساہمنے آؤنی شروع ہوئی۔حالانکہ اس دی ایہہ لکھت ستمبر 1931 وچ اس دی پھانسی توں بعد لاہور ویکلی وچ چھپی سی، پر عوامی روپ وچ اسیویاں وچ ہی ساہمنے آؤنی شروع ہوئی۔بھگت سنگھ دے پروار کول پئی اس دی اک نوٹبکّ 1981 وچ عوامی روپ وچ ساہمنے آئی جدوں اس دے بھرا نے اس بارے دسیا۔اس نوٹبکّ وچ بھگت سنگھ ولوں جیل وچ درج کیتے گئے کئی حوالے ہن۔بھاویں اس کول کوئی پرمانک ڈگری نہیں سی، پر اس دی علم دی لالسا نے ہی اس ویلے دوران برٹرینڈ رسل ولوں لکھے “میں عیسائی کیوں ہاں؟” نے اس نوں اپنی لکھت “میں ناستک کیوں ہاں؟” لکھن لئی پروتساہت کیتا۔ بھگت سنگھ نے برابری دے سماج دی سوچ کیتی پر اس دیاں لکھتاں دا پرمکھ سروکار شہری انمکھّ رہندا اے۔ بھگت سنگھ وچ اپنے ویلے دوران اہم سیاسی فکر پیدا ہوئی جو کہ مارکسزم اتے لیننواد دی بھرمت سمجھ اپر بیسڈ سی اتے لوکاں نوں متحد کرن نوں ہی ساریاں سمسیاواں دا حل مندی سی۔ خاص طور تے اس دا مقصد نوجواناں نوں آزادی جدوجہد لئی متحد کرنا سی۔اس دی اس کھنڈت سیاسی سمجھ نے لیننواد اتے مارکسزم وچ موجود جماعتی جدوجہد نوں دھیان وچ نہیں رکھیا جو کہ لوکاں دی نجی آزادی تے چھانٹی لگاؤن وچ یقین رکھدی سی۔ انت وچ ایہناں دے وگھٹن دا پرمکھ کارن بنیا۔اپنے شروعاتی ورھاں وچ بھگت سنگھ نوجواناں وچ سیاسی آزادی لئی ززبا جگاؤن لئی سیاسی تشدد وچ یقین رکھدا سی، پر بعد وچ اس نوں اس دی وئرتھتا دا احساس ہویا جو کہ زیادہتر جوبنونتے اماہ پر ہی بیسڈ سی۔اس طرحاں دے سیاسی بدلاء نال اس نے سیاسی تنظیم نوں مضبوطی دین لئی قلم دی طاقت نوں ورتیا جو کہ اس دیاں لکھتاں وچوں نظر آؤندا اے۔کجھ ویلے لئی تاں لوک بہادری دے انفرادی کارنامیاں توں متاثر ہندے ہن، پر اصل وچ انسان دیاں لکھتاں ہی اس نوں زندہ رکھدیاں ہن۔بھگت سنگھ دیاں جیل لکھتاں اج وی نوجوان طبقہ اتے خاص کرکے بھارتی یونیورسٹیاں دے طالب علماں لئی انسپائریشن دا سروت ہن۔ اپنیاں لکھتاں راہی بھگت سنگھ مارکسزم اتے لیننواد دی وچاردھارا راہی حقیقت پسندیت اپر زور دندا اے۔اسدا تصور برابری والے سماج دے اصول اپر بیسڈ اے جس طرحاں کہ لینن اتے مارکس نے اپنیاں لکھتاں وچ کیہا اے۔اس دے ایہہ وچار اج وی پرچلت ہن، پر آزاد بھارت وچ ایہہ کسے اہم سیاسی وچار وچ تبدیل نہیں ہو پائے۔بھارت دے سیاسی ڈھانچے وچ کدے وی انقلاب کاری بدلاء نہیں آیا سگوں اس وچ صرف انگریزی اقتدار دی ہی تبدیلی ہوئی جو اپنا ادھار سامراجواد نوں ہی مندی اے۔بھارت دی آزادی توں پہلاں اتے بعد وچ لوک اپنی ہی اصلیت توں بھیئبھیت رہے ہن، اس کرکے اوہ اکھاں بند کرکے انتظام دے نال-نال چلدے رہے ہن۔ لوک بھگت سنگھ دی انقلابی وچاردھارا اتے اس دی نڈرتا دی گل تاں کردے ہن، پر ایہہ گل دھیان یوگ اے اس دی وچاردھارا دے وارث ہون دا دعوہ کرن والیاں وچ وی اس دے وچاراں نوں لے کے سیاسی سپشٹتا نہیں اے۔ایہہ داعویدار وی سیاسی گھالنا توں ڈر گئے اتے اوہناں نے پرچلت سیاسی دھارا وچ ہی اپنے آپ نوں شامل کر لیا۔ ایہہ سیاسی دھارا چاپلوساں اتے کمزور لوکاں نال بھری ہوئی اے جنہاں کول خود خواہی اتے ارواداری توں علاوہ کہن اتے لکھن نوں اپنا کجھ نہیں اے۔جدوں کہ بھگت سنگھ دیاں لکھتاں توں پتہ لگدا اے کہ اس لئی انسانی ہوند اک رہسّ اے جس دا مقصد محض ہونا نہیں اے، بلکہ اس وچ اک مقصد اتے وچرادھارا دی کنی اہمیت اے۔اس نے اس گل اپر زور دتا کہ عام لوکاں دی چپی نوں توڑنا بہت ضروری اے، نہیں تاں ایہہ جبر نال رضا مندی ہی ہوویگی۔اج وی لوکاں دی چپّ نوں سیاسی اقتدار ولوں اپنے مقصداں لئی ہی ورتیا جا رہا اے۔بھگت سنگھ دا ساہمنا اس سامراجوادی اقتدار نال ہو رہا سی جو کہ لوکاں نوں اوہناں دے روگٹھ دے کماں وچ ہی الجھا کے اوہناں نوں آگیاکاری اتے سست ہی رکھنا چاہندی سی۔سامراجوادیاں دا یقین سی کہ بھارتی بستی ڈر دے غلاماں دی بستی اے جس وچ لوک لگاتار اندھ-یعقین اتے متھّ بیسڈ زندگی جؤندے ہن اتے لڑائیاں اتے غریبی دے ڈر وچ رہندے ہن۔اوہ مندے سن کہ ایہہ سماج بہت ساریاں ذاتیاں وچ ونڈیا ہویا سی اتے اوہ اس متعلق کوئی خلاف نہیں سن جتا رہے اس لئی اوہناں دا اسانی نال استحصال کیتا جا سکدا اے۔ اس طرحاں دی مشکل حالت وچ بھگت سنگھ نے ایہناں متھاں نوں توڑیا۔ اس بارے کیہا جا سکدا اے، “خنجر چلے کسی پے، تڑپتے ہیں ہم امیر، سارے جہاں کا درد ہمارے جگر میں اے۔” بھگت سنگھ فکر بھری زندگی جیونن وچ یقین رکھدا سی اتے اگر ضرورت پوے تاں اوہ اس لئی اپنی جان قربان کرن نوں وی تیار سی تاں کہ آین والے سمیاں لئی کوئی مضبوط نیہہ رکھی جا سکے۔اس دا مننا سی کہ کدے نہ ختم ہون والے مارچ/جلوس اتے ایجیٹیشن جناں وچ فلسفی سپشٹتا دی گھاٹ ہووے، اوہ محض لوکاں دی توانائی ختم کرکے ینھاں نوں تھکاؤندے ہن۔ اسے طرحاں ہی بھگت سنگھ دی وچاردھارا دے وارس ہون دا دعوہ کرن والے کسان لیڈر وی کر رہے ہن۔انفرادی تشدد دیاں واقعے دی بجائ سامراجوادی اقتدار نوں اکھاڑن لئی لوکاں دی طاقت وچ یقین جہے سیاسی بدلاء نے ہی بھگت سنگھ نوں مدعے اٹھاؤن لئی پارلیمنٹ میمبراں دی فکر جگاؤن اتے قانونی کاروائی ورگیاں سرگرمیاں کرن لئی مجبور کیتا۔اس نے عدالت وچ کرتار سنگھ سرابھا دا حوالہ دندے ہوئے پرزور شبداں وچ اپنے وچار رکھے: جو کوئی پوچھے کہ کون ہو تم، تو کہہ دو باغی ہیں نام اپنا ظلم مٹانا ہمارا پیشہ، غدر کا کرنا ہے کام اپنا سوتراں دے مطابق بھگت سنگھ نے جیل وچ چار خاص لیکھ لکھے، پر ایہناں وچوں زیادہتر حوالے ہن جو اس نے اپنی نوٹبکّ وچ درج کیتے۔اس دا سبھ توں پرمکھ لیکھ “میں ناستک کیوں ہاں؟” اے۔ایہہ لکھت بنادی سوال اٹھاؤندی اے کہ کیوں ڈر اتے نراشا دی بھاونا وچ لوک کسے دیوی روشنی جاں طاقت ول جھک جاندے ہن جاں اپنے وشواساں دے پچھے لک جاندے ہن اتے اپنی سوے-طاقت توں کنارہ کر لیندے ہن۔اس خطے وچ مدھ-یگ توں ہی متھک سنکلپاں دی ہوند رہی اے جس نے لوکاں نوں وہماں-بھرمانں وچ جکڑ رکھیا اے۔ اس گل نوں دھیان وچ رکھدے ہوئے بھگت سنگھ برٹرینڈ رسل دے لیکھ “میں عیسائی کیوں ہاں؟” توں انسپائریشن لیندا اے۔اس ویلے یوروپ وچ عیسائی دھرم بہت طاقتور سی جس دا لوکاں دے نجی اتے سیاسی وچاراں اپر وی قبضہ سی۔اس دی طرز تے ہی بھگت سنگھ دیوی بھاونا اتے وہماں-بھرمانں بارے سوال اٹھاؤندا اے اتے پچھدا اے کہ دیوی منے جان والے پرچلت وچاراں نوں موجودہ ویلے وچ سوالاں دے گھیرے وچ کیوں نہیں لیاندا جا سکدا؟ اس ن الوکک رستے اپر وی ایہہ کہندے ہوئے سوال اٹھائے کہ روشنی دیاں سخشیئتاں متعلق سروکار رکھن دی بجائ لوکاں نوں اپنے آپ نوں چیتن کرن ول دھیان دینا چاہیدا اے۔اپنی ناستکتا دے راہی اوہ ایہہ وچار پیش کرنا چاہندا سی کہ پوجا اتے ڈر ادوں پیدا ہندے ہن جو انسان دی سوچن سمجھن دی طاقت ختم ہو جاندی اے۔ اس نے ایہہ وی کیہا کہ ربّ دی ہوند وی ڈر دی ہوند کرکے ہی اے۔اس دا مننا سی کہ دھرم اندھوشواسی طاقت دی پوجا اے خاص کرکے اس وچ نجی دییوتے وی شامل ہندے ہن۔پر اپنی اس لکھت وچ اس نے سکھ وچاردھارا بارے کوئی وچار پرستت نہیں کیتا۔ اس دا مکھ دھیان اندھوشواسی رویئے اتے لوکاں ولوں ڈر نال جوجھن ول اے۔ بھگت سنگھ دا مننا سی کہ ربّ صرف ڈر وچ ہی اہم اے ۔جس طرحاں اک ہیرے نوں رگڑ توں بناں نہیں لشکایا جا سکدا، انسان وی مصیبتاں ہنڈھائے بغیر مکمل نہیں ہو سکدا۔اس نے دھرم نوں الوکک ہوند نال جوڑیا۔ایہہ لوکاں نوں اک تھاں اکٹھے لے کے آؤن اتے آزادی لئی اوہناں دی چاہ دے راہ وچ رکاوٹ بندا اے۔اس دا مننا سی دھرم انسان نوں انفرادی روپ وچ کمزور کر دندا اے کیوں کہ اس وچ اک خیالی طاقت ساہمنے سمرپن شامل ہندا اے جو کہ اس دے سوے-یعقین دی کمی پیدا کردا اے۔ربّ اتے اس دی ہوند نوں لے کے اس دے سوال فلسفی سن جس وچ اس نے برٹرینڈ رسل دے لیکھ اتے اپنے ویلے دے مذہبی جھگڑیاں توں سلڑائی لئی۔پھانسی دا رسا چمن تک اوہ اپنے وچاراں لئی درڑتا نال کھڑیا۔ ناستکتا بارے اس دے وچار بہت پرچلت ہوئے کیونکہ اس دا ربّ دی ہوند نوں اقبول کرنا اس ویلے آیا جدوں پورا خطہ ہی اندھوشواساں نال بھرپور مذہبی جھگڑیاں وچ پھسیا ہویا سی اتے یس ویلے ربّ اتے دھرم بارے اس طرحاں گل کرنی بہت وڈا پاپ منیا جاندا سی۔اس دی موت دے لگبھگ سو سالاں بعد وی بھارت اس دی وراثت نوں یاد کردا اے، پر ایہہ محض رسمی روپ وچ کیتا جاندا اے کیونکہ اندھیعقین اتے مذہبی جھگڑے اجے وی اسے طرحاں موجود ہن اتے اس دی وراثت دے کتھت داعویدار اپنے بیکاری سیاسی مقصداں نوں سرکھات رکھن لئی اس دی وچاردھارا دی مالا پھیردے ہن۔بھگت سنگھ دی وچاردھارا دے وراثتی داعویدار سکھ جدوجہد ویلے موک درشک بنے رہے جدوں کہ اس دا مننا سی: اس قدر واقف ہے میری قلم میرے جزباتوں سے اگر میں عشقَ لکھنا بی چاہوں توں انقلاب لکھا جاتا ہے